της Care Collective
μετάφραση: Κατερίνα Ιωάννου
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 26.03.2020 και είναι προσβάσιμο εδώ
Tο παρόν άρθρο μπορεί να αποτελέσει ένα εφαλτήριο για μια συζήτηση για τις πολιτικές και έμφυλες διαστάσεις της κρίσης της φροντίδας, όπως αναδεικνύονται μέσα στο πλαίσιο της παγκόσμιας κρίσης του Covid-19. Φωτίζει εναλλακτικές δυνατότητες και παρουσιάζει παραδείγματα αυτοοργάνωσης με επίκεντρο μια πολιτική της φροντίδας που αμφισβητεί έμπρακτα έμφυλες, ταξικές και φυλετικές ιεραρχίες.(ΣτΜ)
Το ξέσπασμα του νέου κορωνοϊού είναι μια καινοφανής παγκόσμια κρίση. Ωστόσο, η τρέχουσα κρίση δεν είναι αποτέλεσμα μόνο μιας παθογένειας που κυκλοφορεί ανά τον κόσμο. Είναι, ακόμα, μια κρίση της φροντίδας. Στο παρόν άρθρο η Care Collective (Αντρέας Χατζηδάκης, Τζέιμι Χακίμ, Τζο Λίτλερ, Κάθριν Ρότενμπεργκ, Λυν Σιγκάλ) σκιαγραφεί τις παραμέτρους της κρίσης της φροντίδας, και έναν εναλλακτικό τρόπο θεώρησης της εργασίας της φροντίδας.
Βρισκόμαστε εν μέσω μιας πανδημίας: είναι μια νέα ιστορική στιγμή. Η μέρα περνάει, ο ιός εξαπλώνεται, οι θάνατοι αυξάνουν και ο κόσμος προχωρά σε ένα “λοκ-ντάουν’” χωρίς προηγούμενο. Ωστόσο, η τρέχουσα κρίση δεν είναι αποτέλεσμα μόνο μιας παθογένειας που κυκλοφορεί ανά τον κόσμο. Είναι, ακόμα, μια κρίση της φροντίδας, το αποτέλεσμα δεκαετιών νεοφιλελεύθερων πολιτικών προτεραιοποίησης των κερδών έναντι των ανθρώπων. Έτη εφαρμογής μέτρων λιτότητας, απορρύθμιση και ιδιωτικοποίηση, παράλληλα με την υποτίμηση της εργασίας της φροντίδας, σημαίνουν ότι τα νεοφιλελεύθερα εθνικά κράτη—ιδίως χώρες όπως οι Η.Π.Α., η Μεγάλη Βρετανία και η Βραζιλία, είναι ανίκανα να ανταπεξέλθουν στην εξάπλωση του κορωνοϊού. Κυβερνήσεις οι οποίες έχουν επί μακρόν βασίσει τις πολιτικές τους στις ανάγκες των λίγων και στην ‘οικονομική ανάπτυξη΄, πασχίζουν να βρουν λύσεις.
Ωστόσο, αυτή η παγκόσμιου βεληνεκούς καταστροφή είναι και μια στιγμή βαθιάς ρήξης, όπου πολλοί από τους παλιούς κανόνες παύουν—και οι κυβερνήσεις μπορούν να αλλάξουν την πραγματικότητα στο κλείσιμο ενός ματιού. Όπως με όλες τις ρηξιακές στιγμές, όπου οι κανόνες καταρρέουν, έτσι και η τωρινή μας προσφέρει μια κρίσιμη ευκαιρία: να φανταστούμε και να δημιουργήσουμε έναν εναλλακτικό κόσμο -όχι μόνο πρόσκαιρα αλλά μακροπρόθεσμα. Και αν η πανδημία μας έχει διδάξει οτιδήποτε μέχρι στιγμής, αυτό είναι ότι βρισκόμαστε σε μια επιτακτική ανάγκη εφαρμογής πολιτικών που τοποθετούν τη φροντίδα μπροστά, και στο κέντρο, της ζωής.
Εν μέσω αυτής της παγκόσμιας κρίσης, έχουμε όλοι θυμηθεί πόσο ζωτικής σημασίας είναι η ύπαρξη ενισχυμένων υπηρεσιών φροντίδας. Φροντίδα δεν είναι μόνο η δια ζώσης επαφή στην οποία προβαίνουν οι άνθρωποι όταν προσέχουν τις φυσικές και συναισθηματικές ανάγκες των άλλων. “Φροντίδα” είναι, ακόμα, η διαρκής κοινωνική δυναμική και πρακτική η οποία περιλαμβάνει την καλλιέργεια όλων των απαραίτητων στοιχείων για την ευημερία και την άνθηση της ανθρώπινης, και μη, ζωής.
Τι θα γινόταν, λοιπόν, αν αρχίζαμε να τοποθετούμε τη φροντίδα στο κέντρο της ζωής, όχι μόνο χάριν της προσωρινής κρίσης, αλλά μακροπρόθεσμα;
Αλληλοεξάρτηση
Για να φανταστούμε ένα κόσμο οργανωμένο με βάση τη φροντίδα, θα έπρεπε πρώτα να ξεκινήσουμε αναγνωρίζοντας τους εκατομμύρια τρόπους με τους οποίους η επιβίωση μας είναι πάντα εξαρτώμενη από άλλους. Μια πολιτική της φροντίδας θα έπρεπε πρώτα, και πάνω απ’ όλα, να αναγνωρίσει την αλληλοεξάρτηση μας, ταυτόχρονα με την αμφιβολία και το άγχος που κατά κανόνα παράγουν αυτές οι σχέσεις. Η αναγνώριση της ανάγκης να δώσουμε και πάρουμε φροντίδα, δεν μας εξοπλίζει μόνο με μια αίσθηση της κοινής μας ανθρωπιάς, αλλά μας ενθαρρύνει να αντιμετωπίσουμε τους αμοιβαίους φόβους μας για την ανθρώπινη ευαλωτότητα, αντί να τους προβάλλουμε στους άλλους. Η αναγνώριση της περιπλοκότητας των αμοιβαίων ανθρώπινων αλληλοεξαρτήσεων ενισχύει την ικανότητά μας να επαναφανταστούμε και να συμμετάσχουμε πιο ενεργά σε δημοκρατικές διαδικασίες, σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα, καθώς η συνεχής διαπραγμάτευση αντιφατικών συναισθημάτων είναι το κλειδί στην οικοδόμηση δημοκρατικών κοινοτήτων. Παρότι δεν είμαστε ποτέ σε θέση να εξαλείψουμε τις δυσκολίες που σχετίζονται με τη φροντίδα, μπορούμε με βεβαιότητα να τις μετριάσουμε, χτίζοντας φροντιστικές συγγένειες, κοινότητες, οικονομίες, κράτη και κόσμους.
Φροντιστικές συγγένειες
Η παραδοσιακή πυρηνική οικογένεια, με τη μητέρα στο κέντρο της, αποτελεί ακόμα το κυρίαρχο πρότυπο της φροντίδας και της συγγένειας. Αυτό αληθεύει ακόμα και καθώς ομόφυλα ζευγάρια ενσωματώνονται ολοένα και περισσότερο στο μοντέλο της πυρηνικής οικογένειας. Οι κύκλοι της φροντίδας δεν έχουν διευρυνθεί τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά αντιθέτως παραμένουν επίπονα στενοί.
Ωστόσο, μόνο πολλαπλασιάζοντας τους κύκλους της φροντίδας -για παράδειγμα επεκτείνοντας την έννοια της συγγένειας, μπορούμε να πετύχουμε την ψυχική υποδομή η οποία απαραίτητη για να οικοδομηθεί μια φροντιστική κοινωνία που θεμελιώνεται στη διακρατική φροντίδα. Είναι αναγκαίο να αναγνωρισθούν και εκτιμηθούν διαφορετικές μορφές φροντίδας μεταξύ όλων των μορφών ζωής, όχι μόνο των ανθρώπινων. Είναι αυτό που αποκαλούμε “ηθική της σύμμικτης φροντίδας”.
Η σύμμικτη φροντίδα σημαίνει περισσότερη φροντίδα, και με τρόπους που παραμένουν πειραματικοί και εκτεταμένοι σε σχέση με τα σημερινά πρότυπα. Σημαίνει πολλαπλασιασμός του για ποιόν και με ποιόν τρόπο νοιαζόμαστε. Πατώντας σε ιστορικές σχηματοποιήσεις “εναλλακτικών” πρακτικών φροντίδας, πρέπει να δημιουργήσουμε τη δυναμική μιας πιο ευρείας αντίληψης σχετικά με αυτή. Αυτό αποτελεί πρόκληση διότι η υποχρηματοδότηση και υπονόμευση της φροντίδας, από το νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, έχουν συχνά οδηγήσει σε παρανοϊκές και σωβινιστικές φαντασιώσεις αυτής -που υπαγορεύουν τη φροντίδα “των δικών μας”. Με επαρκή μέσα, χρόνο και εργασία, οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν αρκετά ασφαλείς ώστε να νοιάζονται για, και από κοινού με, αγνώστους, σαν να ήταν συγγενείς. Τέτοιες δυνατότητες ανθούν στην παρούσα συγκυρία, μέσω των ομάδων Αμοιβαίας Βοήθειας του Covid-19, οι οποίες αναδύονται εν μέσω της πανδημίας σε τοπικό επίπεδο, όπως ακριβώς συνέβη με τα δίκτυα στήριξης ατόμων με AIDS τη δεκαετία του 1980.
Η σύμμικτη φροντίδα αναγνωρίζει ότι όλοι έχουμε την ικανότητα να παρέχουμε φροντίδα -όχι μόνο οι μητέρες, και όχι μόνο οι γυναίκες- και ότι οι ζωές μας βελτιώνονται όταν παρέχουμε και δεχόμαστε φροντίδα, όταν φροντίζουμε μαζί. Η ενθάρρυνση της σύμμικτης φροντίδας σημαίνει την οικοδόμηση θεσμών ικανών και ευέλικτων να αναγνωρίσουν, και να εφεύρουν ευρύτερες μορφές φροντίδας στο επίπεδο της συγγένειας. Σημαίνει τον τερματισμό της οικονομικής διάκρισης εις βάρος των ανύπαντρων μητέρων, την συναισθηματική εκπαίδευση των αγοριών και την εξοικείωση τους με τις δουλειές του σπιτιού, και τη διεύρυνση της φροντίδας στις κοινότητες.
Φρονστιστικές κοινότητες
Τα ερωτήματα γύρω από τη φροντίδα δεν σχετίζονται μόνο με την οικειότητα των στενών συγγενικών σχέσεων. Διαμορφώνονται, ακόμα, εντός των τοπικοτήτων που κατοικούμε και κινούμαστε: στις τοπικές κοινότητες, τις γειτονιές, τις βιβλιοθήκες, τα σχολεία και τα πάρκα, τα κοινωνικά δίκτυα, και τις συλλογικότητές μας. Αλλά η εσκεμμένη υποχώρηση των παροχών κοινωνικής πρόνοιας, οι οποίες αντικαθίστανται από διεθνείς αλυσίδες αγαθών, έχει δημιουργήσει βαθιά ανθυγιεινά κοινοτικά περιβάλλοντα για τη φροντίδα. Αυτό το παρατηρούμε στη Μεγάλη Βρετανία με την αποδεκάτιση του συστήματος κοινωνικής πρόνοιας και τις περικοπές περίπου 17.000 κλινών εκ μέρους των τοπικών νοσοκομείων, μόνο την τελευταία δεκαετία.
Οι κοινότητες που φροντίζουν, βάζουν φραγμό στην αποθεματοποίηση των πόρων από λίγους. Αντιθέτως, πρέπει να προτεραιοποιούν τα κοινά. Οι κοινότητες που βασίζονται στη φροντίδα διασφαλίζουν τη δημιουργία συλλογικών δημόσιων χώρων και αντικειμένων: ενθαρρύνουν μια διαμοιρασμένη υποδομή. Αυτό σημαίνει την αντιστροφή της νεοφιλελεύθερης τάσης προς ιδιωτικοποίηση των πάντων.
Ο εταιρικός έλεγχος επί των ολοένα περισσότερο ατομικευμένων, φτωχοποιημένων και διαιρεμένων κοινοτήτων, παράγει οργανωμένη μοναξιά. Στον αντίποδα, οι κοινωνικοί χώροι από τους οποίους διερχόμαστε πρέπει να οικοδομούνται στην επιθυμία για αμοιβαία ευημερία. Αυτό σημαίνει φτηνά ή δωρεάν δημόσια δίκτυα μεταφοράς και δημόσιες υποδομές δανεισμού—τοπικές βιβλιοθήκες εργαλείων και εξοπλισμού, εκτός από βιβλίων. Σημαίνει τον τερματισμό της δαπανηρής και επιβλαβούς πρακτικής ανάθεσης της φροντίδας, και άλλων υπηρεσιών, και την επανένταξη τους στο δημόσιο τομέα. Σε πολλές χώρες αυτή η διαδικασία συμβαίνει αυτή τη στιγμή σε προσωρινή βάση. Αυτές οι δομές φροντίδας πρέπει να γίνουν ο νέος κανόνας, με την υποστήριξη του κράτους—όχι να είναι απλά ένα προϊόν της κρίσης που μέλλεται να εγκαταλειφθεί στη συνέχεια.
Αντί της επιβράβευσης των μεγάλων εταιρειών σε καιρούς κρίσης, πρέπει να εμβαθύνουμε τη δημοκρατική συμμετοχή και να δημιουργήσουμε συνεργατικές κοινότητες: κοινότητες που μας ενθαρρύνουν να συνδεόμαστε, να αλληλοστηριζόμαστε στις περίπλοκες ανάγκες μας και την αμοιβαία μας εξάρτηση. Αυτό σημαίνει τη χρησιμοποίηση προοδευτικών μορφών αυτοδιοίκησης με σκοπό τη διεύρυνση του δημόσιου χώρου, τη στήριξη συνεργατικών και διαμοιρασμένων πόρων, και τη λήψη στήριξης από φροντιστικά κράτη.
Φροντιστικά κράτη
Τα κράτη μπορούν να είναι φροντιστικά αν οι αντιλήψεις για το ανήκειν βασίζονται στην αναγνώριση των αμοιβαίων αλληλοεξαρτήσεων αντί των εθνο-πολιτιστικών ταυτοτήτων και των φυλετικών συνόρων. Ένα φροντιστικό κράτος είναι εκείνο στο οποίο διασφαλίζονται η παροχή για τις βασικές μας ανάγκες και μια διαμοιρασμένη υποδομή, ενώ ταυτόχρονα βαθαίνει η συμμετοχική δημοκρατία σε κάθε επίπεδο, και προτεραιοποιείται η υγεία του περιβάλλοντος. Αυτό, φυσικά, προϋποθέτει την ανατροπή των κυρίαρχων προτεραιοτήτων και την ανανέωση των μοντέλων παροχής κοινωνικής πρόνοιας. Η Μεγάλη Βρετανία έχει, για παράδειγμα, εισάγει σαρωτικές, αλλά προσωρινές, μορφές παροχών πρόνοιας με σκοπό ‘τη διάσωση της φιλελεύθερης αγοράς’.
Το φροντιστικό κράτος, ωστόσο, αρνείται τις άκαμπτες ιεραρχίες του μεταπολεμικού κράτους-πρόνοιας και το σεξιστικό και εθνικό καταμερισμό της εργασίας, καθώς και τις φυλετικές πολιτικές. Τα φροντιστικά κράτη είναι αναγκαίο να ξαναφτιάξουν και να διαφυλάξουν οικονομικά προσβάσιμη στέγαση, παράλληλα με υψηλής ποιότητας δημόσια εκπαίδευση, πανεπιστημιακή εκπαίδευση, επαγγελματική κατάρτιση και υγεία. Η δημόσια παροχή στα φροντιστικά κράτη δεν περιστρέφεται γύρω από την καλλιέργεια εξαρτήσεων, αλλά αυτού που οι ακτιβιστές για την αναπηρία αποκαλούν ‘στρατηγική αυτονομία και ανεξαρτησία΄, η οποία βασίζεται στο να λάβει ο καθένας και η καθεμία αυτό που χρειάζεται για την ευημερία, μαζί με μια αίσθηση εκπροσώπησης στον κόσμο. Με άλλα λόγια, το κράτος, ενώ είναι απαραίτητο να διασφαλίσει την ομαλή παροχή υπηρεσιών και πόρων, πρέπει ακόμα να είναι υπεύθυνο για τη διευκόλυνση ευρύτερης δημοκρατικής συμμετοχής στις κοινότητες.
Με την προτεραιοποίηση μιας υποδομής φροντίδας βασισμένης στην αναγνώριση των αλληλοεξαρτήσεων και των ευαλοτήτων, και την ταυτόχρονη διασφάλιση των αναγκαίων συνθηκών για μια αμοιβαία ευημερία, το φροντιστικό κράτος ελαχιστοποιεί τις συνθήκες εκείνες οι οποίες γεννούν οικονομικούς και περιβαλλοντικούς πρόσφυγες και μετανάστες. Ενώ κανένα κράτος δεν μπορεί ποτέ να επιτύχει την πλήρη εξάλειψη της ανθρώπινης επιθετικότητας, τις σχέσεις εξουσίας, ή τις φυσικές και τεχνητές καταστροφές, μόνο το φροντιστικό κράτος παρέχει τις απαραίτητες συνθήκες για την άνθηση της ευρείας πλειοψηφίας.
Φροντιστικές οικονομίες
Χρειαζόμαστε ρυθμίσεις για το πλαίσιο συναλλαγών, οι οποίες θα δίνουν έμφαση στα συνεργατικά δίκτυα αμοιβαίας στήριξης και θα αναδιανέμουν τον κοινωνικό και υλικό πλούτο σύμφωνα με τις ανάγκες του καθενός και της καθεμίας—αυτό που αποκαλούμε μοντέλο “παγκόσμιας φροντίδας”—σε τοπικό, εθνικό, και εν τέλει σε διεθνές επίπεδο, και με τις οποίες συλλογικοποιούνται τα απαραίτητα αγαθά. Οι αγορές θα έπρεπε να είναι ρυθμιζόμενες, υπό δημοκρατική διακυβέρνηση, και όσο το δυνατό πιο ισότιμες, συμμετοχικές, περιβαλλοντικά βιώσιμες, και φροντιστικές γίνεται. Όπου είναι δυνατό, πρέπει να ενσωματωθούν στο τοπικό επίπεδο, καθότι οι τοπικές αγορές είναι πιο κατάλληλες για τη διαμόρφωση σχέσεων μεταξύ παραγωγών, εμπόρων και καταναλωτών, για την προώθηση πράσινων διαδικασιών, και για την τόνωση διαδικασιών σχηματισμού μιας κοινότητας.
Οι περισσότερο δημοκρατικοί και ισόνομοι τρόποι ιδιοκτησίας και διακυβέρνησης, είναι το ίδιο κρίσιμοι με την συλλογικοποίηση και εθνικοποίηση των βασικών βιομηχανιών, και με την προστασία των υποδομών ζωτικής φροντίδας από τις δυνάμεις της αγοράς και της χρηματοοικονομίας. Μπορούμε να φανταστούμε τις φροντιστικές αγορές μόνο ως μέρη οικονομιών οι οποίες προτεραιοποιούν τους ανθρώπους, και τα άλλα έμβια όντα, έναντι των κερδών. Στην τωρινή πανδημία, η ανάγκη να τεθούν πρώτα οι άνθρωποι έχει γίνει πασιφανής, και ακόμα και οι διστακτικές κυβερνήσεις έχουν πλέον αναγκασθεί να κάνουν έκκληση σε κατασκευαστές, και σε όσους έχουν τις σχετικές δυνατότητες, να φτιάξουν αναπνευστήρες, ως μέρος μιας εθνικής προσπάθειας.
Φροντίδα για τον Κόσμο
Ένας φροντιστικός κόσμος μπορεί να θεμελιωθεί πάνω στην κατανόηση ότι είμαστε όλοι εξαρτώμενοι από συστήματα και δίκτυα, έμψυχα και άψυχα, τα οποία διατηρούν τη ζωή ανά τον πλανήτη. Η διαμόρφωση ενός τέτοιου κόσμου περιλαμβάνει μια διεύρυνση, από την επανοικοδόμηση και δημοκρατικοποίηση κοινωνικών δομών και χώρων, μέχρι την επέκταση συμμαχιών με τα προοδευτικά κινήματα και τους θεσμούς ανά τον κόσμο.
Αυτό σημαίνει πρώτα, και πάνω απ’ όλα, το ξεδίπλωμα μιας Πράσινης Νέας Συμφωνίας (Green New Deal) σε διεθνές επίπεδο, ταυτόχρονα με την δημιουργία και δημοκρατικοποίηση διεθνών οργανισμών και δικτύων, των οποίων οι στόχοι επικεντρώνονται στο να διασφαλίσουν ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός, και ο ίδιος ο πλανήτης, δέχονται φροντίδα.
Παρά τις εξαγγελίες του Τραμπ, η πανδημία υπογραμμίζει τη διαπερατότητα των συνόρων. Τα φροντιστικά κράτη, ταυτόχρονα με την παροχή αίσθησης ασφάλειας για τους κατοίκους τους, θα όφειλαν να συντονίσουν τα σύνορά τους ώστε να διασφαλισθεί, για παράδειγμα, ότι η τρέχουσα αναπόφευκτη συγκυρία μεταναστάτευσης δε θα οδηγήσει στο να ερημωθούν ορισμένα τμήματα του πλανήτη, ενώ άλλα υπερπληθύνονται. Αυτό μπορεί να γίνει εφικτό μόνο αν η φροντίδα διαπερνά όλες τις πτυχές της ζωής μας, μειώνοντας τους παράγοντες που ωθούν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους – λόγω οικονομικών αναγκών, πολέμων ή έκτακτων κλιματικών συνθηκών.
Τα φροντιστικά κράτη, με βιώσιμες οικονομίες και διαπερατά σύνορα, είναι ο καλύτερος δυνατός δρόμος προς την παγκόσμια φροντίδα και ευημερία, η οποία βαίνει πέραν των ρηχών βεβαιοτήτων του εθνικισμού και καλλιεργεί ένα διακρατικό προσανατολισμό της φροντίδας προς τον ξένο. Το όραμα μας πρέπει να κινηθεί πέραν του εθνικού κράτους και μέχρι τα πιο απόμακρα σημεία των “ξένων” περιοχών του πλανήτη.
Με αυτό ολοκληρώνεται ο κύκλος. Στο τέλος, μόνο μέσω της αξιοποίησης, αντί της απόρριψης, των παγκόσμιων αλληλοεξαρτήσεών μας, μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα πιο φροντιστικό κόσμο. Οι ισχυρές εταιρείες είναι, συχνά, οι πρώτες που ωφελούνται από τα καταστροφικά αποτελέσματα που παράγουν και επιδεινώνουν οι απερίσκεπτες πολιτικές τους. Ωστόσο ιστορικά έχει επιβεβαιωθεί και το αντίθετο. Οι ρήξεις έχουν ανοίξει το δρόμο για ριζοσπαστικές προοδευτικές αλλαγές, όπως συνέβη την επομένη του δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, με την ανάπτυξη συστήματος πρόνοιας σε πολλά δυτικά κράτη και με επιτυχείς αγώνες απελευθέρωσης σε πολλές πρώην ευρωπαϊκές αποικίες.
Η πρόκληση, σήμερα, είναι να πατήσουμε σε αυτά τα προηγούμενα ριζοσπαστικής αλλαγής και στη σημερινή οπτική του τι είναι πραγματικά δυνατό, ώστε να επανακτήσουμε τον έλεγχο από το υφαρπάζον 1% και την τυρρανία της κοινωνικής αμέλειας. Για πρώτη φορά, η φροντίδα των ευάλωτων αντιμετωπίζεται σοβαρά, αλλά αυτό θα εξαφανιστεί εν μια νυκτί—μέχρι την επόμενη κρίση—εκτός αν ξεκινήσουμε να οικοδομούμε περισσότερο ανθεκτικές και συμμετοχικές δομές για τη φροντίδα, σε κάθε επίπεδο της ζωής.
Ιδέες από “Το Μανιφέστο της Φροντίδας”, των Care Collective, σύντομα σε εκδόσεις Verso.
*Φωτογραφία κειμένου: Ισπανική γρίπη, 1918, οικογενειακό ποτραίτο
