της Tithi Bhattacharya((Σ.τ.Μ Η Tithi Bhattacharya είναι μαρξίστρια φεμινίστρια συγγραφέας και ακτιβίστρια. Είναι η εκδότρια του βιβλίου Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentering Oppression (Pluto Press, 2017) και έχει συγγράψει μαζί με τις Nancy Fraser και Cinzia Arruzza το βιβλίο Feminism for the 99%: A Manifesto (Verso Books, 2019). Είναι μια από τις οργανώτριες της Παγκόσμιας Απεργίας των Γυναικών και επί πολλά έτη ακτιβίστρια για την απελευθέρωση της Παλαιστίνης.)), στο Monthly Review, 1.1.200
μετάφραση: Αναστασία Ματσούκα
Ο μαρξισμός της Margaret Benston και μια προσέγγιση της Κοινωνικής Αναπαραγωγής ως προς την έμφυλη καταπίεση.
Με το πέρασμα των μέσων παραγωγής σε κοινή ιδιοκτησία, η μεμονωμένη οικογένεια παύει να αποτελεί την οικονομική μονάδα της κοινωνίας. Το ιδιωτικό νοικοκυριό μετατρέπεται σε κοινωνική βιομηχανία. Η φροντίδα και η εκπαίδευση των παιδιών γίνεται δημόσιο ζήτημα. Η κοινωνία φροντίζει όλα τα παιδιά εξίσου, ανεξάρτητα από το αν γεννιούνται σε γάμο ή όχι. Έτσι, εξαφανίζεται η ανησυχία για τις “συνέπειες”, η οποία είναι σήμερα ο σημαντικότερος κοινωνικός παράγοντας —τόσο ηθικός όσο και οικονομικός— που εμποδίζει μια κοπέλα να δώσει τον εαυτό της ελεύθερα στον άντρα που αγαπά.
Fr. Engels, Η καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους (1884)
… αυγή στο πάρκο του Μπρόνξ, στη Νέα Υόρκη. Δεν υπάρχει ακόμη κίνηση στις κοντινές πολυκατοικίες. Από το μετρό έρχονται γυναίκες, νέγρες γυναίκες. Βάζουν προσεκτικά την Daily News ή τη Mirror κατά μήκος στο παγκάκι του πάρκου, ακόμα υγρό από τη δροσιά, και κάθονται. Γιατί κάθονται τόσο υπομονετικά; Έχει κρύο και υγρασία νωρίς το πρωί.
Εδώ είμαστε, προς πώληση για την ημέρα. Πάρτε την εργασία μας. Δώστε μας ο,τι είναι να μας δώσετε. Πρέπει να ταΐσουμε τα παιδιά μας και να πληρώσουμε υψηλό ενοίκιο στο Χάρλεμ. Δέκα λεπτά, δεκαπέντε λεπτά την ώρα! Αυτό δεν θα θρέψει τις οικογένειές μας για μια μέρα, πόσο μάλλον να πληρώσει το ενοίκιο. Δεν θα πληρώσετε περισσότερα; Λοιπόν, φαντάζομαι ότι είναι καλύτερο από το να επιστρέψω στο Χάρλεμ αφού έχω ξοδέψει την τελευταία δεκάρα για εισιτήριο.
Louise Thompson Patterson, Toward a Brighter Dawn (1936)
Στο παραδοσιακό είδος τραγουδιών για παιδιά της Νότιας Ινδίας ή στο thalattu pattu, μια εργαζόμενη γυναίκα ενσωματώνει στη μουσική αυτό που υποστηρίζω ότι είναι το κεντρικό επιχείρημα του κλασικού δοκίμιου της Margaret Benston “Η Πολιτική Οικονομία της απελευθέρωσης των γυναικών” (1969). Αναγκασμένη να πάρει το μωρό της στη δουλειά κατά τη διάρκεια της συγκομιδής, η γυναίκα θρηνεί:
“While harvesting, if
I strap you to my shoulders
in the noon-day heat
will you not feel faint?
while I work in the fields
and leave you by the side before I leave the fields
will you not begin to cry?
I am a chittal((Μια χαμηλά αμειβόμενη εργάτρια γης.))
The overseer will be enraged
And if the overseer were to scold
Will not my baby feel sad?((Αναφέρεται στο κείμενο της Vijaya Ramaswamy, “Women and Farm Work in Tamil Folk Songs,” Social Scientist 21, no. 9/11 (1993): 113–29, at 124))”
“Θερίζοντας, εάν
Σε σε δέσω στους ώμους μου
στη ζέστη του μεσημεριού
δεν θα αισθανθείς λιποθυμία;
ενώ δουλεύω στα χωράφια
και σε αφήσω στο πλάι πριν φύγω από τα χωράφια
δεν θα αρχίσεις να κλαις;
Είμαι μια εργάτρια γης
Ο επιτηρητής θα εξοργιστεί
Και αν ο επιτηρητής με επιπλήξει
Το μωρό μου δεν θα αισθάνεται λυπημένο;”
Ποια είναι η φύση της εργασίας αυτής της γυναίκας/μητέρας; Η εργασία της συνίσταται στη συγκομιδή της σοδειάς, για την οποία πληρώνεται έναν χαμηλό μισθό; Ή το να φροντίζει για το μωρό της είναι η “πραγματική δουλειά”, κάτι εγγενές στην ύπαρξή της και έτσι δεν απαιτεί χρηματική ανταμοιβή; Συνδέονται τα δύο είδη εργασίας εξωτερικά μέσω του γεγονότος ότι είναι γυναίκα; Ή συνδέονται εσωτερικά μέσω της συστημικής οργάνωσης ολόκληρης της κοινωνικής εργασίας;
Η εργασία της Benston ήταν μια από τις πρώτες διεξοδικές διερευνήσεις αυτών των ερωτήσεων, αλλά με τρόπους που εκκινούσαν και ταυτόχρονα απομακρύνονταν από το πως οι μαρξιστές τις είχαν παραδοσιακά αντιμετωπίσει στο παρελθόν.
Τα δυαδικά επεξηγηματικά μοντέλα στην καρδιά της μαρξιστικής παράδοσης
Υπάρχει μια ανεπίλυτη ένταση στην καρδιά των μαρξιστικών αναλύσεων για την καταπίεση των γυναικών στον καπιταλισμό. Παρόλο που υπάρχει γενική συμφωνία ότι η αστική οικογένεια, ως βασική μονάδα συγγένειας, σχετίζεται με τη δημιουργία και την αναπαραγωγή αυτής της καταπίεσης, ο ακριβής ρόλος της οικογένειας διαφοροποιείται ανάμεσα στους μαρξιστές.
Ο August Bebel, του οποίου το βιβλίο Γυναίκα και ο Σοσιαλισμός (1879) έθεσε τα θεμέλια για μια συζήτηση για την καταπίεση των γυναικών εντός της αριστεράς, πρότεινε ότι η κοινωνική αιτία της καταπίεσης των γυναικών έγκειται στην “εξάρτηση” των γυναικών από τους άνδρες εντός της οικογένειας. Με το να γίνει ανεξάρτητη από τους άνδρες, “η γυναίκα της μελλοντικής κοινωνίας … [θα είναι] κοινωνικά και οικονομικά ανεξάρτητη … δεν θα υπόκειται πλέον ούτε σε ένα μόριο κυριαρχίας και εκμετάλλευσης, αυτή … [θα είναι] ελεύθερη, ισότιμη του άνδρα, κυρία της μοίρας της”((August Bebel, Woman Under Socialism (New York: New York Labor News Company, 1904), 343.)) . Ο Engels, ο οποιος μπορεί να έγραψε την Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους (1884) με σκοπό να αντικρούσει μερικά από τα βασικά επιχειρήματα του Bebel, παρ ‘όλα αυτά αναπαράγει στο κλασικό κείμενό του μια εκδοχή αυτού που θα αποκαλέσω εξάρτηση μέσω της ερμηνείας της γυναικείας καταπίεσης δια μέσου του έμφυλου καταμερισμού της εργασίας. Η “μεμονωμένη σύγχρονη οικογένεια”, σύμφωνα με τον Ένγκελς, ιδρύθηκε στη βάση “της ανοιχτή ή καλυμμένης οικιακής σκλαβιάς της συζύγου”. Η αποκοπή της οικογένειας από τη γενικευμένη παραγωγή έκανε το νοικοκυριό να χάσει “τον δημόσιο χαρακτήρα του”, ωθώντας έτσι τις γυναίκες ” εκτός της συμμετοχής στην κοινωνική παραγωγή “. Αλλά επειδή η σύγχρονη βιομηχανική παραγωγή προσέδεσε στους κινητήριους τροχούς της, όλους τους εργαζόμενους ανεξάρτητα από το φύλο, άνοιξε επίσης για τις γυναίκες της εργατικής τάξης “τη λεωφόρο της κοινωνικής παραγωγής, αλλά με τέτοιο τρόπο, ώστε, αν εκπληρώνει τα καθήκοντά της στην ιδιωτική υπηρεσία της οικογένειάς της, παραμένει αποκλεισμένη από τη δημόσια παραγωγή και δεν μπορεί να κερδίσει τίποτα, και αν επιθυμεί να συμμετάσχει στη δημόσια βιομηχανία και να κερδίσει τα προς το ζην ανεξάρτητα, δεν είναι σε θέση να εκπληρώνει τα οικογενειακά της καθήκοντα »((Frederick Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State: In the Light of the Researches of Lewis H. Morgan (London: Lawrence and Wishart, 1972), 137)).
Η διατύπωση του επιχειρήματος από τον Engels είναι βεβαίως πιο εκλεπτυσμένη από ό, τι του Bebel, διότι, σε αντίθεση με τον Bebel, προσπαθεί να αποκαταστήσει την επεξηγηματική σχέση της έμφυλης καταπίεσης ως προς την κοινωνική παραγωγή ως σύνολο και όχι να την εξηγήσει απλώς μέσω μηχανισμών που περιέχονται στο νοικοκυριό ή μέσω της διαπροσωπικής δυναμικής ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες. Ο διαχωρισμός της εργατικής προσέγγισης από την καταπίεση παραμένει, ωστόσο, η σκιά από την οποία ούτε ο Engels ούτε ο Karl Marx ξεφεύγουν πλήρως στα γραπτά τους για το φύλο. Δίνω έμφαση σε αυτό γιατί, όπως θα δούμε, μπορούμε να οικοδομήσουμε μια πολύ καλύτερη θεωρητική αρχιτεκτονική για να εξηγήσουμε την έμφυλη καταπίεση εκκινώντας από τα γραπτά τους για την καπιταλιστική παραγωγή και τις κοινωνικές σχέσεις εν γένει.
Τι είναι επομένως ο διαχωρισμός της εργατικής προσέγγισης από την καταπίεση των γυναικών;
Με απλά λόγια, το επιχείρημα πάει ως εξής: Στην αυγή της ανθρώπινης κοινωνικής οργάνωσης, υπήρχε μόνο ένας έμφυλος καταμερισμός της εργασίας. Όμως, καθώς δημιουργήθηκαν νέοι θεσμοί, όπως η οικογένεια, αυτός ο διαχωρισμός μεταφέρθηκε ως ο “φυσικός” καταμερισμός της εργασίας εντός του νοικοκυριού. Το αποτέλεσμα ήταν διττό: η μειωμένη συμμετοχή των γυναικών στην κοινωνική παραγωγή και η επακόλουθη (οικονομική και συναισθηματική) εξάρτηση από τους άνδρες.
Το πρόσφατο έργο της Susan Ferguson δείχνει πώς το θέμα της εξάρτησης προηγήθηκε του Marx και του Engels και μπορεί να ανιχνευθεί πίσω στο πρώιμο μοντέρνο querelle des femmes στην Ευρώπη((Susan Ferguson, Women and Work: Feminism, Labour, and Social Reproduction (London: Pluto, forthcoming))). Σε αυτό μπορούμε να προσθέσουμε γραπτά του 19ου αιώνα αντιαποικιακών (πρωτο) φεμινιστριών του Παγκόσμιου Νότου. Οι γυναίκες έγραψαν πραγματείες, ποιήματα, επιστημονική φαντασία, ακόμη και μανιφέστα για να αμφισβητήσουν την ανωτερότητα των ανδρών, τη μόνη εξήγηση που τους δόθηκε ως προς το γιατί θα πρέπει να εξαρτώνται ή να υποτάσσονται στους άνδρες.
Ήδη από το 1600, η Ιταλίδα ποιήτρια Lucrezia Marinella δήλωσε δυναμικά ότι οι γυναίκες δεν είναι μόνο ίσες με τους άνδρες, αλλά ίσως και ανώτερες:
“Χάρη στον Θεό, στον καιρό μας οι γυναίκες μπορούσαν να εξασκούν τα όπλα και τα γράμματα [ars et mars]. Τι θαύματα θα μπορούσαμε να δούμε … Εύχομαι αυτοί [που απέτρεπαν τις γυναίκες] να κάνουν αυτό το πείραμα: να μεγαλώσουν ένα αγόρι και ένα κορίτσι της ίδιας ηλικίας, και τα δύο καλά στο μυαλό και το σώμα, με γράμματα και με όπλα. Θα έβλεπαν σε σύντομο χρονικό διάστημα πώς η κοπέλα θα ήταν πιο άριστα εκπαιδευμένη από το αγόρι και σύντομα θα τον ξεπερνούσε.((Lucrezia Marinella, La Nobiltà et L’Eccellenza delle Donne Co’ Diffetti, e Mancamenti de gli Huomini (Venice: 1600), quoted in Joan Kelly, “Early Feminist Theory and the ‘Querelle des Femmes,’ 1400–1789,” Signs 8, no. 1 (1982): 21.))”
Με παρόμοιο τρόπο, η αγωνίστρια μουσουλμάνα μεταρρυθμίστρια Begum Rokeya Sakhawat Hossain, απορρίπτοντας την κατωτερότητα των γυναικών,πήγε ένα βήμα πιο πέρα για να αμφισβητήσει τα θρησκευτικά κείμενα επιβεβαιώνοντας πως η κατωτερότητα είναι έργο ζήλιας των αρσενικών συγγραφέων:
“Αν ο Θεός ο Ίδιος ήθελε οι γυναίκες να είναι κατώτερες, θα το έκανε έτσι ώστε οι μητέρες να γεννούσαν τις κόρες τους στο τέλος του πέμπτου μηνός της εγκυμοσύνης. Η παροχή μητρικού γάλακτος φυσικά θα ήταν το ήμισυ από εκείνο στην περίπτωση ενός γιού. Αλλά αυτό δεν συμβαίνει … Οι άνδρες χρησιμοποιούν τη θρησκεία ως δικαιολογία για να κυριαρχούν σε μας επί του παρόντος … Επομένως δεν πρέπει να υποκείμεθα ήσυχα σε μια τέτοια καταπίεση στο όνομα της θρησκείας((Rokeya Sakhawat Hossain, Sultana’s Dream and Selections from The Secluded Ones (New York: Feminist Press, 1988), 41–42.))”
Η ευρωπαϊκή σοσιαλιστική παράδοση, συμπεριλαμβανομένων των Marx και Engels, φώλιασε έτσι σε αυτόν τον ευρύτερο και παλαιότερο λόγο γυναικείας χειραφέτησης, όπου η έμφαση δινόταν στην ανεξαρτησία των γυναικών από τους άνδρες((Susan Ferguson has called this equality feminism.)). Τα στρατηγικά συμπεράσματα που βγήκανα από αυτο το πλαίσιο ήταν, είτε ότι οι γυναίκες πρέπει να μορφωθούν με τον ίδιο τρόπο όπως οι άνδρες, είτε ότι οι γυναίκες πρέπει να εξασφαλίσουν οικονομική ανεξαρτησία στην πληρωμένη εργασία, ή και τα δύο. Φιλελεύθεροι μεταρρυθμιστές συνήθως έδιναν έμφαση στη χειραφέτηση μέσω της εκπαίδευσης, ενώ η σοσιαλιστική έμφαση ήταν στη χειραφέτηση μέσω της μισθωτής εργασία, αν και με πολλές τομές ανάμεσα στα δύο μονοπάτια.
Αυτό το ουσιωδώς φιλελεύθερο ανθρωπιστικό πλαίσιο του αποκαλούμενου γυναικείου ερωτήματος μπορεί να εντοπιστεί αρκετές φορές στα γραπτά των Marx και Engels. Για παράδειγμα, στην Καταγωγή της Οικογένειας, ο Engels επιχειρηματολογεί πως η δημιουργία “πραγματικής κοινωνικής ισότητας” ανάμεσα στη γυναίκα και τον άνδρα θα μπορούσε να επέλθει μόνο
“όταν και οι δύο θα έχουν νομικά πλήρη ισότητα δικαιωμάτων. Τότε θα είναι σαφές ότι η πρώτη προϋπόθεση για την απελευθέρωση της συζύγου θα είναι να φέρει όλο το γυναικείο φύλο πίσω στη δημόσια βιομηχανία και ότι αυτό με τη σειρά του απαιτεί την κατάργηση της μονογαμικής οικογένειας ως οικονομική μονάδα της κοινωνίας((Engels, The Origin of the Family, 137–38.)).”
Δεν ήταν έκπληξη το γεγονός ότι αυτό το παραγωγίστικο πλαίσιο πέρασε σε έναν από τους πιο δημιουργικούς ερμηνευτές της μαρξιστικής παράδοσης – τους Μπολσεβίκους. Το πρώτο φυλλάδιο της Nadezhda Krupskaya, Η γυναίκα εργάτρια (1901), αναγγέλθηκε στους μαρξιστικούς κύκλους ως μια πρωτοποριακή μελέτη της γυναικείας καταπίεσης. Αν και ήταν μια εμπειρική μελέτη της συνθήκης των ρωσίδων αγροτισσών και εργατριών, Η γυναίκα εργάτρια προσπάθησε να παράσχει μια θεωρητική βάση για αυτές τις πληροφορίες. Υποστηρίζοντας με σθένος το μοντέλο εξάρτησης, οι “γυναίκες εργάτριες”, υποστήριζε η Krupskaya, “υποφέρουν όχι μόνο επειδή πηγαίνουν έξω για δουλειά αλλά και από το ότι είναι γυναίκες, από το ότι εξαρτώνται από τους άνδρες”. Αλλά πώς, ρωτάει, “μπορεί να δικαιολογηθεί μια τέτοια κατάσταση εξάρτησης των γυναικών;” Μέσω του έμφυλου καταμερισμού της εργασίας φυσικά. Είναι επειδή ο “άνδρας ως κύριος δίνει όλες τις εντολές για την εργασία και η γυναίκα είναι μόνο εκεί για να τις εκτελέσει. Ο άνδρας αποφασίζει τα πάντα: πότε θα αρχίσει το όργωμα ή η σπορά, αν θα ξεκινήσει αυτή ή εκείνη η δουλειά ή όχι … Η γυναίκα αποκλείεται από όλες τις κοινωνικές υποθέσεις και είναι δεμένη με τα θέματα του σπιτιού και των παιδιών. Η λύση για το “γυναικείο ερώτημα” ήταν εξίσου σαφής – ήταν μέσω της μισθωτής εργασίας:
“Όταν μια γυναίκα, χάρη στη συμμετοχή της στην παραγωγή, αποκτά ανεξαρτησία, μπορεί μερικές φορές να αποκτήσει ένα αγροτεμάχιο, κερδίζοντας έτσι το δικαίωμα να κατέχει γη πλήρως υπό τους ίδιους όρους με τον άνδρα. Βλέπουμε ότι σε εκείνους τους κλάδους της βιομηχανίας όπου η εργασία των γυναικών έχει γίνει συνηθισμένη η γυναίκα που εργάζεται στο εργοστάσιο πληρώνεται μόνο λίγο λιγότερο από τον άνδρα και είναι σε θέση να θρέψει τον εαυτό της. Ο σύζυγος παύει να είναι ο “νικητής του ψωμιού” … Εργάζεται στο εργοστάσιο εντελώς ξεχωριστά και ανεξάρτητα από τον σύζυγό της αντί υπό την εντολή του με τον τρόπο που το βλέπουμε στην αγροτική ζωή … Η γυναίκα παύει να είναι η σκλάβα του συζύγου και γίνεται ίσο μέλος της οικογένειας. Η συνολική εξάρτηση από τον σύζυγό της αντικαθίσταται από την ισότητα.(( Nadezhda Konstantinovna Krupskaya, The Woman Worker (Croydon: Manifesto Press, 2017), 10.))”
Δεν ισχυρίζομαι ότι ο Marx, ο Engels ή οι Μπολσεβίκοι πίστευαν ότι η απελευθέρωση της γυναίκας ήταν δυνατή υπό τον καπιταλισμό. Επέμειναν ότι η μοίρα αυτής της απελευθέρωσης ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την τύχη της εργατικής τάξης. Αλλά αυτό που έκανε αυτή η εξάρτηση μέσω του έμφυλου καταμερισμού της εργασίας, ήταν να φτιάχνει μια σχέση εξωτερικότητας ανάμεσα στην οικογένεια και την κοινωνική παραγωγή. Τρία σημαντικά μειονεκτήματα ξεχωρίζουν.
Πρώτον, υποτιμάται ο ρόλος που έπαιζαν πάντα οι γυναίκες στην κοινωνική παραγωγή, καθιστώντας έτσι τη θεωρία κάτι περισσότερο από λίγο ανυπόφορη. Εάν η συμμετοχή των γυναικών στην κοινωνική παραγωγή είναι το κλειδί για τη χειραφέτηση, πώς έτυχε και η κουραστική δουλειά που οι γυναίκες πάντα κάνουν στην ταξική κοινωνία, απέτυχε να τις απελευθερώσει; Η ανύψωση της μισθωτής εργασίας ως πορείας προς την ισότητα, παρομοίως, δεν εξηγεί γιατί ή πώς οι ανισότητες μεταξύ των φύλων αναπαράγονται σταθερά και αξιόπιστα μέσω της ίδιας της λειτουργίας αυτής της εργασίας.
Δεύτερον, η σύνδεση των ζητημάτων καταμερισμού της εργασίας, ιδιοκτησιακών σχέσεων και καταπίεσης των γυναικών με σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος, παραβλέπει το θεωρητικό καθεστώς της οικογένειας στον καπιταλισμό, οδηγώντας ιδιαίτερα τον Marx και τον Engels σε διάφορα μέρη να χαίρονται για την επικείμενη κατάρρευση της εργατικής οικογένειας από τη στιγμή που η τάξη θα είχε στερηθεί την ιδιοκτησία. Όποιος κοιτάξει στον κόσμο σήμερα μπορεί να επιβεβαιώσει τη σοβαρή ανωριμότητα τέτοιων ελπίδων.
Τέλος και πιο σημαντικό, η ερμηνεία του καταμερισμού της εργασίας έθεσε την κοινωνική παραγωγή ως εξωτερικά συνδεδεμένη με την οικογένεια, σαν η οικογένεια απλώς να έφερε τα αποτελέσματα της κοινωνικής παραγωγής και όχι σαν να ήταν μια μονάδα που μαζί με την παραγωγή των εμπορευμάτων να συνιστούσε ακριβώς τις σχέσεις που αποτελούν την ολότητα της κοινωνικής παραγωγής υπό από τον καπιταλισμό.
Εάν αυτό ήταν το σύνολο της σκέψης για το φύλο στη μαρξιστική παράδοση, τότε θα αντιμετωπίζαμε ένα σοβαρό πρόβλημα. Ευτυχώς, η μαρξική μέθοδος παραμένει το κλειδί για την κατανόηση και την επίλυση του προβλήματος της έμφυλης καταπίεσης. Αυτό που ενδιαφέρει λοιπόν είναι το πώς (ή γιατί), όταν γράφουν ειδικά για το φύλο, ο Marx και ο Engels πέφτουν στην παγίδα της παραπάνω ανεπαρκούς ανάλυσης, ενώ τα γραπτά τους για τη γενικευμένη κοινωνική παραγωγή περιέχουν τους σπόρους μιας πολύ πιο ισχυρής, δημιουργικής και ιστορικής υλιστικής θεωρία του φύλου στον καπιταλισμό. Αυτή είναι η προσέγγιση της κοινωνικής αναπαραγωγής.
Προσέγγιση της Κοινωνικής Αναπαραγωγής: Παίρνοντας την οικονομία από τον οικονομισμό
Οι σημαντικότερες ιδέες του Μαρξ και Ένγκελς για την οικογένεια ήταν (1) ότι έχει τις ρίζες της στην κοινωνική παραγωγή. (2) και ως εκ τούτου η κοινωνική της μορφή ανταποκρίνεται στις ιστορικές μεταβολές της γενικευμένη παραγωγής, οι οποίες με τη σειρά τους μεταβάλλονται λόγω αλλαγών στο εργασιακό προτσές και στον καταμερισμό της εργασίας και (3) ότι είναι στενά δεμένη με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, τις μορφές της και τις ιδεολογίες που ευθυγραμμίζονται με τις αλλαγές στις σχέσεις ιδιοκτησίας.
Παρόλο που τα παραπάνω είναι δεδομένα σε μαρξιστικούς κύκλους, υπάρχει μια σημαντική πτυχή υπο-θεωρητικοποίησης εδώ. Η οικογένεια φαίνεται να είναι επακόλουθο, αν όχι να είναι ξεχωριστή, από την “παραγωγή”, και έτσι προκύπτουν τα επαναλαμβανόμενα σχόλια του Engels σχετικά με δύο είδη παραγωγής:
“Οι κοινωνικοί θεσμοί υπό τους οποίους ζουν οι άνθρωποι μιας ορισμένης ιστορικής εποχής και μιας συγκεκριμένης χώρας καθορίζονται από τα δύο είδη παραγωγής: από το στάδιο της ανάπτυξης της εργασίας, αφενός, και της οικογένειας, αφετέρου. Όσο λιγότερο η εργασία είναι αναπτυγμένη και όσο πιο περιορισμένος είναι ο όγκος των προϊόντων της και επομένως ο πλούτος της κοινωνίας, τόσο περισσότερο η κοινωνική τάξη φαίνεται να κυριαρχείται από δεσμούς συγγένειας. Εντούτοις, μέσα σε αυτή τη δομή της κοινωνίας που βασίζεται σε δεσμούς συγγένειας, η παραγωγικότητα της εργασίας αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο και μαζί με αυτή, η ατομική ιδιοκτησία και ανταλλαγή, οι διαφορές στον πλούτο, η δυνατότητα αξιοποίησης της εργατικής δύναμης των άλλων, και ως εκ τούτου η βάση των ταξικών ανταγωνισμών: νέα κοινωνικά στοιχεία, προσπαθούν κατά τη διάρκεια των γενεών να προσαρμόσουν την παλιά δομή της κοινωνίας στις νέες συνθήκες, έως ότου τελικά η ασυμβατότητα των δύο οδηγήσει σε έναν πλήρη μετασχηματισμό. Η παλαιά κοινωνία, βασισμένη στους δεσμούς της συγγένειας, διαλύεται με τη σύγκρουση των νεοπαγών κοινωνικών τάξεων και στη θέση της εμφανίζεται μια νέα κοινωνία, που συγκροτείται σε ένα κράτος, οι χαμηλότερες μονάδες του οποίου δεν είναι πλέον ομάδες που βασίζονται σε δεσμούς συγγένειας αλλά εδαφικές ομάδες, μια κοινωνία στην οποία το οικογενειακό σύστημα κυριαρχείται εξ ολοκλήρου από το σύστημα ιδιοκτησίας και στο οποίο οι ταξικοί αγώνες και η ταξική πάλη, που αποτελούν το περιεχόμενο όλης της μέχρι σήμερα γραπτής ιστορίας, τώρα ξεδιπλώνονται ελεύθερα((Engels, The Origin of the Family, 71–72.))”
Αλλά τι είναι αυτή η μυστικιστική “παραγωγή” από την οποία η οικογένεια είναι ξεχωριστή; Αν διαβάσουμε προσεκτικά το χωρίο, τότε είναι σαφές ότι η οικογένεια, πολύ περισσότερο από το να αποτελεί δευτερεύουσα κατηγορία παραγωγής, στην πραγματικότητα παίζει κομβικό ρόλο στην αλλαγή του σταδίου ανάπτυξης της εργασίας, επειδή οι αλλαγές αυτές είναι εμμενείς, όπως ορθά ισχυρίζεται ο Engels, στη «δομή της κοινωνίας που βασίζεται σε δεσμούς συγγένειας». Το πρόβλημα, επομένως, δεν είναι ο ισχυρισμός ότι η «παραγωγή και η αναπαραγωγή των άμεσων στοιχείων της ζωής … έχει διττό χαρακτήρα … Από τη μία πλευρά, η παραγωγή των μέσων ύπαρξης … από την άλλη πλευρά, η παραγωγή των ίδιων των ανθρώπων “, αλλά περισσότερο η απουσία θεωρητικοποίησης της σχέσης μεταξύ των δύο. Η θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής, στις πολλές προσεγγίσεις της, είτε λέγεται τόσο συνειδητά είτε όχι, αφορά αυτή τη σχέση.
Η Lise Vogel, στο κλασικό της έργο 1983 “Μαρξισμός και Καταπίεση των Γυναικών”, ήταν η πρώτη που προχώρησε στην κίνηση-κλειδί, επηρεαζόμενη από την Benston στη θεμελίωση αυτής της σχέσης – στο να δώσει στην οικιακή εργασία, και έτσι στην οικογένεια, μια θεωρητική έκφραση. Η εξήγηση της Benston για την καταπίεση των γυναικών, δείχνει η Vogel, ξεκινά με τον εντοπισμό της πηγής αυτής της καταπίεσης ως “οικονομικής’ ή ‘υλικής’ και … εντοπισμένης στην απλήρωτη οικιακή εργασία των γυναικών.”((Lise Vogel, Marxism and the Oppression of Women: Toward a Unitary Theory (New Brunswick: Rutgers University Press, 1989), 17)). Η εργασία των γυναικών στο σπίτι – όλα τα μαγειρεμένα γεύματα, το πλύσιμο και η γενική φροντίδα – πρέπει να χαρακτηριστούν ως οικονομική δραστηριότητα. Με αυτό το σκεπτικό, η Benston διέλυσε με μια κίνηση τη διαίρεση του μοντέλου της εργασίας/εξάρτησης και χάρισε στη μαρξιστική θεωρία δύο αναλυτικά δώρα: πρώτον, τη διάσωση της “οικονομίας” από τον οικονομισμό και την επανευθυγράμμιση του ορισμού της με την εργασιακή θεωρία της αξίας, και δεύτερον, αντί της ατελείωτης εστίασης στον ρόλο των γυναικών στο έργο της αναπαραγωγής, την έκθεση του τρόπου με τον οποίο η εργασία αυτή καθορίζει “τη σχέση των γυναικών με τα μέσα παραγωγής, η οποία διαφέρει από εκείνη των ανδρών.” Και τα δύο αυτά δώρα είχαν συνέπειες με διάρκεια.
Βάζοντας την οικιακή εργασία εντός του θεωρητικού πλαισίου της γενικευμένης οικονομικής παραγωγής, η Benston και οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες που ακολούθησαν, έσκαψαν πολύ πιο κοντά στον Μαρξ από πολλούς φημισμένους (συχνά άνδρες) οικονομολόγους. Οι φεμινίστριες αποκατέστησαν την «οικονομία» στην αρχική μαρξιστική κατανόηση αυτής της έννοιας.
Είναι χρήσιμο να ξεκινήσουμε από την προσεκτική επιλογή του υπότιτλου του Κεφαλαίου από τον ίδιο τον Marx – Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Ενώ επηρεάστηκε έντονα από τους Βρετανούς πολιτικούς οικονομολόγους, στηλιτευε τους περιορισμούς αυτής της παράδοσης. “Η κλασική πολιτική οικονομία,” έγραψε δηκτικά, “σκοντάφτει περίπου στην αληθινή κατάσταση των πραγμάτων, αλλά χωρίς συνειδητά να το διατυπώνει. Δεν είναι σε θέση να το κάνει εφ ‘όσον μένει μέσα στο αστικό δέρμα της. “((Karl Marx, Capital, vol. 1 (London: Penguin Classics, 1990), 682))
Το βασικό σύμπτωμα της αποτυχίας των πολιτικών οικονομολόγων, για τον Marx, ήταν η λανθασμένη κατανόησής τους για τη φύση του κεφαλαίου. Συνέλαβαν το κεφάλαιο ως ένα πράγμα που κινείται μηχανικά μέσα από μια δέσμη εισροών, γης, εργασίας και κεφαλαίου, για να παράγει ένα αποτέλεσμα-κέρδος. Αυτή η μηχανιστική αντίληψη της οικονομίας αποκόπηκε τόσο από τους ανθρώπους όσο και από τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τους. Αυτό σημαίνει ότι ήταν ένα σχήμα στερούμενο της ανθρώπινης δράσης, της καταπίεσης και αλλοτρίωσης, περιορίζοντας λανθασμένα το νόημα της οικονομίας μόνο στα φαινόμενα της αγοράς. Η μαρξιστική προσέγγιση, σε άμεση αντίθεση, αποκάλυψε τη σκοτεινή φύση του καπιταλισμού, όπου η σχέση μεταξύ των ανθρώπων εκφράζεται ως σχέση μεταξύ των πραγμάτων, παραβιάζοντας έτσι ακόμη τις πιο στοιχειώδεις δημιουργικές και ανθρώπινες παρορμήσεις της ανθρωπότητας συνολικά.
Στον Τόμο 3 του Κεφαλαίου ο Marx το θέτει με τον ακόλουθο τρόπο:
“Κεφάλαιο, γη, εργασία! Ωστόσο, το κεφάλαιο δεν είναι ένα πράγμα, αλλά μια συγκεκριμένη σχέση κοινωνικής παραγωγής, που ανήκει σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό σχηματισμό της κοινωνίας, που εκδηλώνεται σε ένα πράγμα και προσδίδει σε αυτό το πράγμα έναν συγκεκριμένο κοινωνικό χαρακτήρα. Το κεφάλαιο δεν είναι το άθροισμα των υλικών και παραγόμενων μέσων παραγωγής. Το κεφάλαιο είναι τα μέσα παραγωγής μετατρεπόμενα σε κεφάλαιο, τα οποία από μόνα τους δεν είναι περισσότερο κεφάλαιο απ΄ όσο ο χρυσός ή το ασήμι από μόνα τους είναι χρήμα.΄ Είναι τα μέσα παραγωγής που μονοπωλούνται από ένα συγκεκριμένο τμήμα της κοινωνίας, αντιμετωπίζοντας τη ζωντανή εργατική δύναμη ως προϊόντα και καθιστούν τις συνθήκες εργασίας ανεξάρτητες από αυτή την εργατική δύναμη, που προσωποποιούνται μέσα από αυτή την αντίθεση στο κεφάλαιο. Δεν είναι απλώς τα προϊόντα των εργατών που μετατράπηκαν σε ανεξάρτητες δυνάμεις, τα προϊόντα ως κυβερνήτες και αγοραστές των παραγωγών τους, αλλά μάλλον επίσης και οι κοινωνικές δυνάμεις και η μελλοντική … μορφή αυτής της εργασίας, που αντιμετωπίζουν τους εργάτες ως ιδιοκτησία των προϊόντων τους. Εδώ, λοιπόν, έχουμε μια συγκεκριμένη και, από την πρώτη ματιά, πολύ μυστικιστική, κοινωνική μορφή ενός από τους παράγοντες μιας ιστορικά παραγόμενης διαδικασίας κοινωνικής παραγωγής.((David McLellan, ed., Karl Marx: Selected Writings (Oxford: Oxford University Press, 2000), 530.))”
Η αρμονία και η ισορροπία της σμιθιανής αγοράς και το αόρατο χέρι της εξαφανίζονται και αντικαθίστανται ριζικά από τάξεις, ταξική εκμετάλλευση, δύναμη και βία.
Μόλις κάνουμε εισαγωγή της εργάτριας και της ζωντανή της εργασίας στο προηγούμενο νεκρό σχήμα της οικονομίας, ξεκινούν μια σειρά ζωντανών αλλαγών. Πρώτον, η εργασιακή θεωρία της αξίας αναδύεται ως αφήγηση της τύχης της ζωντανής εργασίας, της εργάτριας και της απάνθρωπης διαδικασίας της καπιταλιστικής εργασίας, εντός της οποίας, τη στιγμή ακριβώς που η εργάτρια αρχίζει να εργάζεται, η εργασία της σταματά να ανήκει σε αυτήν. Ο αδυσώπητος ανταγωνισμός μεταξύ πολλών κεφαλαίων υποδεικνύει ότι οι μεμονωμένοι καπιταλιστές προσπαθούν είτε (1) να τη διατηρούν στη δουλειά όσο το δυνατόν περισσότερο για να αποσπούν απόλυτη υπεραξία (διάρκεια της εργάσιμης ημέρας), ή (2) να επιδιώκουν τεχνολογικές καινοτομίες για να μειώσουν την αξία την εργατική της δύναμης και να αποσπούν σχετική υπεραξία. Βρισκόμαστε τώρα στη βρώμικη καθημερινότητα του κόσμου της εργάτριας. Μιλάμε για το πόσο μένει στη δουλειά, τα τρόφιμα που τρώει, τη στέγη που μπορεί να αντέξει – όλα αυτά καθορίζουν την αξία της εργατικής της δύναμης σε αντίθεση με την τιμή της εργασίας της. Η κλασική πολιτική οικονομία συνέχεε τα δύο, ενώ εστίαζε στη δεύτερη, επειδή δεν είχε καμία αντίληψη για το “κόστος παραγωγής ή αναπαραγωγής της ίδιας της εργάτριας”. Ως εκ τούτου, κατέληξε αβίαστα να αποδέχεται “τις κατηγορίες “αξία της εργασίας”, “φυσική τιμή της εργασίας”, κλπ, ως την απόλυτη και επαρκή έκφραση της υπό εξέταση σχέσης αξίας,” οδηγώντας την “σε απίστευτες συγχύσεις και αντιφάσεις” προσφέροντας παράλληλα “μια ασφαλή βάση επιχειρήσεων στους χυδαίους οικονομολόγους, οι οποίοι με τη ρηχότητά τους καθιστούν αρχή τους το να λατρεύουν μόνο τις μορφές”((Marx, Capital, vol. 1, 678, 679.)).
Ορίζοντας την οικονομία ως σύνολο “πραγμάτων” με τις εισροές και τις εκροές τους, τότε, αυτή αποτελεί δουλειά των «χυδαίων οικονομολόγων». Η δουλειά του μαρξιστή είναι να αφηγείται τις δοκιμασίες και τα δάκρυα της εργάτριας, εγκλωβισμένης στην αγορά από τον “βαρετό οικονομικό καταναγκασμό” και περιορισμένης ακόμη και στην εκτός αγοράς ζωή της από την καταναγκαστική κανονικότητα του νόμου της αξίας. Η εργασιακή θεωρία της αξίας αφορά επομένως μόνο εν μέρει την οικονομική ζωή υπό τον καπιταλισμό. Τελικά, πρόκειται για τις κοινωνικές σχέσεις, τους ιστούς των ανθρώπινων και θεσμικών αλληλεπιδράσεων εντός της καθολικότητας του καπιταλισμού, που αποτελούν τόσο τις προϋποθέσεις της δυνατότητας για την οικονομική διαδικασία και διαμορφώνονται από το αποτέλεσμά της. Όπως το έθεσε πρόσφατα ο David Yarrow, πρόκειται για μια “υποκειμενική θεωρία” που “απειλεί να συμβιβάσει” τις θεωρητικές προσπάθειες να “περιέχεται η οικονομία μέσα στη σφαίρα του υπολογισμού, της έλλειψης και της ανταλλαγής”((David Yarrow, “Accounting Against the Economy: The Beyond GDP Agenda and the Limits of the ‘Market Mentality’” (PhD dissertation, University of Warwick, 2018), 121)). Γι ‘αυτό, για τους μελετητές όπως ο Bertell Ollman, η μαρξιστική θεωρία της αλλοτρίωσης είναι πραγματικά η καρδιά της εργασιακής θεωρίας της αξίας((Βλ. Bertell Ollman, Alienation: Marx’s Conception of Man in Capitalist Society (Cambridge: Cambridge University Press, 1971).)).
Υπό το φως της παραπάνω συζήτησης, μπορούμε τώρα να δούμε γιατί η πρόταση της Benston να τοποθετηθεί η οικιακή εργασία μέσα στην καπιταλιστική παραγωγή ήταν πραγματικά πρωτοπόρα. Αντί να καταγράφει και να περιγράφει την οικιακή εργασία, η Benston θεωρητικοποίησε αυτή την εργασία και έθεσε τη βάση για τις μεταγενέστερες φεμινίστριες να κατανοήσουν την παραγωγή εμπορευμάτων και την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης μέσα σε ένα ενιαίο πλαίσιο.
Πως παράγει το νοικοκυριό;
Εάν το νοικοκυριό είναι μέρος της καπιταλιστικής παραγωγής, ποιοι είναι οι νόμοι του για την παραγωγή; Η απόκριση της Benston μιλά τόσο για το προϊόν όσο και για τη συνθήκη της παραγωγής του.
Με βάση τον κεντρικό της ισχυρισμό ότι η οικιακή εργασία είναι μια οικονομική δραστηριότητα, επιχειρηματολόγησε ότι το νοικοκυριό είναι ένα είδος οικονομικής μονάδας που παράγει “απλές αξίες χρήσης” σε αντίθεση με την οικονομία χρήματος, η οποία παράγει εμπορεύματα με ανταλλακτική αξία. Επιπλέον, το νοικοκυριό παρέχει τον οπλισμό για την οικογένεια, την οποία η Benston ονόμασε “μονάδα παραγωγής για οικιακή εργασία και ανατροφή παιδιών”. Οι ρίζες της καταπίεσης των γυναικών βρίσκονται στις διαφορετικές ευθύνες που αποδίδεται στους άνδρες και τις γυναίκες στο πλαίσιο της συγκεκριμένης μονάδας παραγωγής/κυκλώματος:
“Η υλική βάση για την κατώτερη θέση των γυναικών πρόκειται να βρεθεί μόνο σε αυτόν τον ορισμό των γυναικών. Σε μια κοινωνία στην οποία τα χρήματα καθορίζουν την αξία, οι γυναίκες είναι μια ομάδα που εργάζεται εκτός της οικονομίας του χρήματος. Η δουλειά τους δεν αξίζει χρήματα, είναι επομένως χωρίς αξία, επομένως δεν είναι καν πραγματική δουλειά. Και οι ίδιες οι γυναίκες, που κάνουν τη δουλειά χωρίς αξία, δύσκολα αναμένεται να αξίζουν όσο και οι άνδρες, που εργάζονται για χρήματα. Με δομικούς όρους, το πιο κοντινό στην κατάσταση των γυναικών είναι η κατάσταση άλλων που βρίσκονται ή βρίσκονταν επίσης εκτός της παραγωγής εμπορευμάτων, δηλαδή των δουλοπάροικοι και των αγρότων.”((Margaret Benston, “The Political Economy of Women’s Liberation,” Monthly Review 21, no. 4 (September 1969): 20, 16.))
Απ΄ όσο γνωρίζω, η Benston είναι η πρώτη μαρξίστρια που εφιστά την προσοχή στη μορφή της παραγωγής μέσα στο νοικοκυριό και ισχυρίζεται ότι κρατείται σκόπιμα σε προ-βιομηχανολογικό επίπεδο((Η ανεπάρκεια της οικιακής παραγωγής έχει συζητηθεί στην θεωρία γύρω από την οικιακή εργασίας πριν από την Benston. Η Mary Inman αναφέρεται σχετικά στο έργο της Woman’s Defense και ενυπήρχε και στο έργο διάφορων ουτοπικών σοσιαλιστών από μια παλαιότερη εποχή. Αλλά η Benston ήταν η πρώτη που ενσωμάτωσε την ερμηνεία της στην γενικευμένη καπιταλιστική παραγωγή. Ευγνωμονώ τη Susan Ferguson που μου το υπέδειξε.)). Όπως και το υπόλοιπο του έργου της, αυτό είναι ταυτόχρονα ένα υλιστικό επιχείρημα καθώς και πρόκληση σε αυτό που συμπεριλαμβάνεται στην κατηγορία του οικονομικού. Ενώ λίγοι μπορούν να αντιπαρατεθούν στη φράση του V.I. Lenin για τον ορισμό της οικιακής εργασίας ως “βάρβαρα αντιπαραγωγικής, ασήμαντης, που σπάει τα νεύρα, αποβλακωτικής και [μιας] εξοντωτικής αγγαρείας », είναι η Benston που εξηγεί γιατί συμβαίνει αυτό((I. Lenin, “A Great Beginning,” in Collected Works XXIX (1919; repr., London: Lawrence and Wishart, 1965), 429.)).
Κάθε νοικοκυριό, σύμφωνα με τη Benston, “αποτελεί μια μεμονωμένη μονάδα παραγωγής, μια προ-βιομηχανοποιημένη οντότητα, όπως και οι αγρότες ή οι υφαντές στις αγροικίες αποτελούν προ-βιομηχανικές παραγωγικές μονάδες”((Benston, “The Political Economy of Women’s Liberation,” 18.)). Αντίθετα με τη σφαίρα παραγωγής των εμπορευμάτων για ανταλλαγή, ο “εξορθολογισμός της παραγωγής” δεν λαμβάνει χώρα ποτέ μέσα στο νοικοκυριό. Η παραγωγή αξιών χρήσης εντός του νοικοκυριού περιορίζεται πάντοτε δομικά στο επίπεδο της χειροτεχνίας παρά τις πολλές τεχνολογικές καινοτομίες που βοηθούν στη διεξαγωγή της οικιακής εργασίας. Τέτοιες συσκευές, ενώ καθιστούν ευκολότερες ορισμένες λειτουργίες, δεν μετασχηματίζουν τη μορφή της οικιακής παραγωγής. Το κεφάλαιο προσπαθεί να διατηρήσει αυτή τη μορφή εντός και παράλληλα με τις πιο προηγμένες μορφές παραγωγής εμπορευμάτων για την αγορά.
Εν τω μεταξύ, οι μελετητές των παγκόσμιων προτύπων διατροφής μας προειδοποίησαν για εισβολές κεφαλαίου σε αρένες που προηγουμένως δεν επηρεάζονταν άμεσα από τη συσσώρευση. Από την αρχή του νεοφιλελευθερισμού στη δεκαετία του ’80, ο Carlos Monteiro και οι συνεργάτες του ανίχνευσαν μια «επιτάχυνση στις τεχνικές της επιστήμης των τροφίμων που επέτρεψε την ανακάλυψη μιας ευρείας γκάμας εύγευστων προϊόντων φτιαγμένων από φτηνά συστατικά και πρόσθετα». Πρόκειται για μια ιδιαίτερα σημαντική παρατήρηση, δεδομένου ότι δείχνει πως η μορφή της οικιακής παραγωγής μπορεί να διατηρηθεί στο προηγούμενο προ- βιομηχανικό της επίπεδο, ενώ ορισμένα από τα συστατικά της προϊόντα μπορούν να εμπορευματοποιηθούν για την παγκόσμια αγορά, κατευθύνοντας έτσι τις δυνάμεις της αγοράς στην καθημερινή ζωή των νοικοκυριών:
“Η διακρατική παραγωγή, διανομή, λιανική πώληση φαγητών και ποτών, το fast food και οι σύμμαχες επιχειρήσεις των οποίων τα κέρδη προέρχονται από προϊόντα με ομοιόμορφη επωνυμία, έτοιμων προς κατανάλωση έχουν γίνει κολοσσιαίες παγκόσμιες εταιρείες. Οι μετατοπίσεις αυτές συνοδεύθηκαν από δραματικές αυξήσεις της παχυσαρκίας και των σχετικών χρόνιων μη μεταδοτικών ασθενειών, κυρίως του διαβήτη, αρχικά στις χώρες με υψηλό και μεσαίο εισόδημα, και τώρα και σε χώρες με χαμηλότερα εισοδήματα. Οι προμήθειες τροφίμων γίνονται πλέον μέρος ενός παγκόσμιου συστήματος τροφίμων το οποίο κυριαρχείται όλο και περισσότερο από έτοιμα προς κατανάλωση μεταποιημένα προϊόντα”((A. Monteiro, J. C. Moubarac, G. Cannon, S. W. Ng, and B. Popkin, “Ultra-Processed Products Are Becoming Dominant in the Global Food System,” Obesity Reviews (2013): 22.))
Η καθοριστική συμβολή της Benston, προτείνω, είναι η παροχή μιας πρώιμης θεωρητικοποίησης της κοινής φύσης της οικιακής παραγωγής (αξίες χρήσης) και της παραγωγής στην αγορά (ανταλλακτικές αξίες). Το επιχείρημά της μας βοηθάει να δούμε γιατί είναι ιδιαίτερα ολέθριο να περιοριστεί η κατανόηση και ο ορισμός της οικονομίας μόνο στις δεύτερες δυνάμεις. Όπως επισημαίνει η Diane Elson, “η ικανότητα των χρημάτων να κινητοποιούν την εργατική δύναμη για την “παραγωγική εργασία” εξαρτάται από τη λειτουργία κάποιου όχι νομισματικού συνόλου κοινωνικών σχέσεων να κινητοποιεί εργατική δύναμη για αναπαραγωγική εργασία”((Diane Elson, “Micro, Meso, and Macro: Gender and Economic Analysis in the Context of Policy Reform,” in The Strategic Silences: Gender and Economic Policy, ed. Isabella Bakker (London: Zed, 1994), 40.)).
Τι παράγει το νοικονυριο;
Το σχόλιο της Elson μας φέρνει στο ένα προϊόν της οικιακής εργασίας που είναι εμφανές στην απουσία του στο έργο της Benston:την εργατική δύναμη. Ενώ το έργο τοποθετεί το νοικοκυριό σε ένα ιστορικό υλιστικό πλαίσιο, είναι εξαιρετικά σιωπηλό για αυτό το μέρος της οικιακής παραγωγής που δικαιολογεί, τουλάχιστον για το κεφάλαιο, το ενδιαφέρον του για τη διατήρηση της (σε μεγάλο βαθμό) ετεροκανονικής οικογενειακής μορφής και διατήρησής της σε προ-βιομηχανικό επίπεδο.
Ήδη από το 1936, η Mary Inman, μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ (CPUSA), πήγε ενάντια στον αποδεκτό τρόπο σκέψης μέσα στην οργάνωσή της, όταν δήλωσε ότι ήταν απολύτως «λανθασμένη … πεποίθηση» ότι η νοικοκυρά έχασε το ρόλο της στο “σύστημα παραγωγής όταν το σπίτι … έπαψε να είναι ο τόπος παραγωγής που ήταν κάποτε”. Το νοικοκυριό, η Inman δήλωσε κατηγορηματικά, εξακολουθούσε να παράγει “το πιο πολύτιμο από όλα τα αγαθά … Εργατική Δύναμη”((Mary Inman, “The Role of the Housewife in Social Production,” Viewpoint (1940; repr., 2015). Inman’s book was first serialized in the West Coast Communist newspaper, People’s Daily World, in 1939.)). Ενώ η Inman κατηγορήθηκε σοβαρά για την αιρετικότητά της και αργότερα απομακρύνθηκε από την οργάνωση, η οπτική της επιβίωσε και εμφανίστηκε με πολλές μορφές τις δεκαετίες που ακολούθησαν.
Μαζί με άλλες φεμινίστριες της κοινωνικής αναπαραγωγής, ορίζω τη δουλειά της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης ως δημιουργία ανθρώπων. Παράλληλα και σε άμεση αντίθεση με την παραγωγή εμπορευμάτων για την αγορά, οι ανθρώπινες ζωές υπό τον καπιταλισμό δημιουργούνται και διαμορφώνονται μέσα στις μονάδες συγγένειας και τους χώρους κοινότητας. Τέτοιοι χώροι τείνουν να έχουν μια ορισμένη οριακή ποιότητα.
Η Jones υπενθύμισε στους συντρόφους της ότι ιστορικά “η νέγρα γυναίκα έχει υπάρξει ο φύλακας, ο προστάτης της νέγρικης οικογένειας”. Από την εποχή της δουλείας και μετά, “η νέγρα γυναίκα είχε την ευθύνη να φροντίζει για τις ανάγκες της οικογένειας, να την προστατεύει μαχητικά από τα χτυπήματα των προσβολών Jim-Crow, να ανατρέφει παιδιά σε μια ατμόσφαιρα τρόμου, περιθωριοποίησης και αστυνομικής βιαιότητας, και μάχης για την εκπαίδευση των παιδιών”. Η εργασία φροντίδας και η αναπαραγωγή της οικογένειας ήταν για την Jones, ως εκ τούτου, έντονα πολιτική και δυνητικά αντισυστημική. “Ως μητέρα, ως νέγρα και ως εργάτρια”, έγραψε η Jones, “η νέγρα γυναίκα αγωνίζεται ενάντια στον αφανισμό της νέγρικης οικογένειας, ενάντια στην ύπαρξη γκέτο Jim-Crow, που καταστρέφει την υγεία, το ηθικό και τη ζωή πολλών εκατομμυρίων από τις αδελφές, τους αδελφούς και τα παιδιά της”((Claudia Jones, “An End to the Neglect of the Problems of the Negro Woman!,” in Words of Fire: An Anthology of African-American Feminist Thought, ed. Beverly Guy-Sheftall (New York: New Press, 1995), 108–9.)).
Από την άλλη πλευρά, όμως, τα νοικοκυριά και οι οικογένειες διαμορφώνονται από τις δυνάμεις της αγοράς και συχνά στρέφουν προς άλλες κατευθύνσεις τα καθήκοντά τους. Πρώτον, ως μονάδες που παράγουν εργατική δύναμη, έχουν ως αποστολή όχι μόνο την παραγωγή ανθρώπων, αλλά και εργαζομένων. Αυτή είναι μια σημαντική διάκριση, καθώς οι άνθρωποι δεν είναι φυσικά προικισμένοι με προσόντα, ικανότητες και συμπεριφορές που τους καθιστούν κατάλληλους για καπιταλιστική παραγωγή. Τα σπίτια, τα σχολεία και οι κοινοτικοί χώροι εκτελούν το διπλό καθήκον να τους καθιστούν έτοιμους για την αγορά καθώς και να τους δίνουν εργαλεία για να αμφισβητήσουν τους ρυθμιστικούς κανόνες της αγοράς. Δεύτερον, το κεφάλαιο υποβαθμίζει ενεργά αυτό το έργο της δημιουργίας ανθρώπων. Σε ένα οικονομικό επίπεδο, τα χρήματα για αυτό το έργο προέρχονται από ένα μέρος του καπιταλιστικού κέρδους και ως εκ τούτου η προσπάθεια είναι να ρίξει το μεγαλύτερο μερίδιο αυτού στην απλήρωτη εργασία (που εξακολουθεί να εκτελείται κυρίως από γυναίκες) και να κατανείμει μόνο ένα ελάχιστο ποσό σε θεσμούς (σχολεία, νοσοκομεία, μέσα μαζικής μεταφοράς) που τη στηρίζουν. Αλλά η υποτίμηση πάει βαθύτερα και χαράσεται στην ίδια τη λειτουργία του νόμου της αξίας. Το λαμπρό έργο του Kevin Floyd δείχνει πώς αυτές οι οικιακές δραστηριότητες είναι “δομικά κατασκευασμένες ως μη εργατικές”: για να έχει αξία η εργατική δύναμη, η οικιακή εργασία που αναπαράγει την εργατική δύναμη πρέπει να διαχωριστεί από το κύκλωμα της αξίας((Kevin Floyd, “Automatic Subjects: Gendered Labor and Abstract Life,” Historical Materialism 24, no. 2 (2016): 79–80.)).
Παρόλο που το σύντομο έργο της Benston σιωπά σχετικά με την εργατική δύναμη και τους τόπους παραγωγής της, κάνει μια κρίσιμη θεωρητική κίνηση, θέτοντας τη βάση για τον φεμινισμό της κοινωνικής αναπαραγωγής του μέλλοντος. Μακριά από από το να είναι η οικιακή εργασία ή το νοικοκυριό που περικλείει, μια εξωοικονομική δραστηριότητα/μονάδα, η φεμινιστική θεωρία, όπως εγκαινιάστηκε από την Benston και άλλες, αποκαλύπτει ότι είναι έντονα οικονομική. Το κεφάλαιο, αποδεικνύεται ότι έχει μια κακή σχέση με τη δημιουργία ανθρώπων και το βασικό προϊόν του νοικοκυριού, η εργατική δύναμη, είναι αυτό που ξεκινάει την κυκλοφορία της αξίας της παραγωγής, αλλά αρνείται να διαθέσει πάρα πολλούς πόρους στη δημιουργία της, ωθούμενο από τη φύση του να ενισχύει τα κέρδη από τον ανταγωνισμό μεταξύ πολλών κεφαλαίων. Έτσι, το κεφάλαιο φέρει μια σχέση απρόθυμης εξάρτησης με τις διαδικασίες της δημιουργίας ανθρώπων. Η διαιώνισή του εξαρτάται από τέτοιες διεργασίες, ενώ αναγνωρίζει διαισθητικά σε αυτό το έργο τις εμμενείς πηγές και τα φαντασιακά που θα καταστήσουν δυνατή την καταστροφή του.
Η Benston δημιουργεί έτσι ένα προσεκτικό επιχείρημα για το νοικοκυριό. Διαφωνώντας με τον απολογισμό της Juliet Mitchell για την καταπίεση των γυναικών, η Benston επισημαίνει ότι η Mitchell δεν είχε σκεφτεί ότι «το πρόβλημα δεν είναι απλώς η είσοδος των γυναικών στην υπάρχουσα βιομηχανική παραγωγή, αλλά η πιο σύνθετη μετατροπή της ιδιωτικής παραγωγής του νοικοκυριού σε δημόσια παραγωγή». Δεν είναι μια αναφορά στην παλαιότερη δευτερο-διεθνιστική λύση της έλξης των γυναικών στην επονομαζόμενη παραγωγική εργασία – δηλαδή εργασία που πληρώνεται – καθώς αυτό θα μπορούσε να αφήσει ανέγγιχτη την οικιακή μονάδα. Ούτε αποτελεί επιχείρημα υπέρ της μεταγενέστερης λύσης των αυτόνομων για τους μισθούς για οικιακές εργασίες, η οποία απλώς θα ενέγγραφε τη λογική της οικονομίας χρήματος στην οικιακή μονάδα.
Αυτό που η Benston μας προτρέπει να εξετάσουμε είναι μια πλήρης αναδιοργάνωση της κοινωνικής παραγωγής στο σύνολό της:
“Πιο συγκεκριμένα, αυτό σημαίνει ότι η ανατροφή των παιδιών δεν θα πρέπει πλέον να αποτελεί αποκλειστική ευθύνη των γονέων. Η κοινωνία πρέπει να αρχίσει να αναλαμβάνει την ευθύνη για τα παιδιά. η οικονομική εξάρτηση των γυναικών και των παιδιών από τον σύζυγο-πατέρα πρέπει να τερματιστεί. Η υπόλοιπη δουλειά που συνεχίζεται στο σπίτι πρέπει επίσης να αλλάξει – κοινόχρηστα μέρη για φαγητό και πλυντήρια για παράδειγμα. Όταν αυτή η δουλειά μεταφερθεί στον δημόσιο τομέα, τότε η υλική βάση για τη διάκριση κατά των γυναικών θα εξαφανιστεί.((Benston, “The Political Economy of Women’s Liberation,” 21–22.))”.
Δεδομένου ότι ο καπιταλισμός απλώς δεν θα επέτρεπε μια τέτοια κίνηση, το επιχείρημα της Benston μας οδηγεί αναπόφευκτα σε μια αντικαπιταλιστική λύση, όχι μια μεταρρύθμιση του συστήματος για την εκβιομηχάνιση ή την ανακούφιση της οικιακής εργασίας, αλλά μια επανάσταση. “Ότι μια τέτοια μετάβαση θα απαιτήσει μια επανάσταση”, λέει η καταληκτική της πρόταση, “δεν έχω καμία αμφιβολία. Το καθήκον μας είναι να διασφαλίσουμε ότι οι επαναστατικές αλλαγές στην κοινωνία καταργούν πράγματι την καταπίεση των γυναικών”((Benston, “The Political Economy of Women’s Liberation,” 24.)).
Σε ένα κόσμο που απειλείται από τη συσσώρευση του καπιταλισμού, το συμπέρασμα της Benston θα πρέπει να οδηγήσει τη θεωρία και τα κινήματα μας. Δεν μπορούμε πλέον να φανταζόμαστε απλώς μια κοινωνία στην οποία η δουλειά της δημιουργίας ανθρώπων έχει προτεραιότητα. Αυτή η γκρίζα θεωρία πρέπει να γίνει πιο φωτεινή από τους παγκόσμιους αγώνες – απαιτώντας συλλογική πρόσβαση στα μέσα διαβίωσης, στη δημιουργία ζωής, στη ζωή.
*Πίνακας άρθρου: Το Δωμάτιο του Bernard Buffet, 1947,
