της Μάνιας Σωτηροπούλου
πρώτη δημοσίευση: Ιούνιος 2019 | η κιουρί@ | τεύχος 1
Το γεγονός των γυναικοκτονιών έχει λάβει ιδιαίτερες διαστάσεις παγκοσμίως, καθώς όλο και περισσότερα περιστατικά βγαίνουν στο φως. Το ενδιαφέρον ερώτημα είναι, αν οι γυναικοκτονίες έχουν, εντέλει, αυξηθεί, ή απλώς τώρα μαθαίνουμε γι’ αυτές· τώρα που, μετά από μία δεκαετία εντεινόμενης ύφεσης, τα σημάδια της κοινωνικής καταστροφής γίνονται όλο και πιο εμφανή και στο δυτικό κόσμο. Ωστόσο, το γεγονός ότι ένα υποκείμενο δολοφονείται, επειδή φέρει συγκεκριμένα ταυτοτικά στοιχεία (έμφυλα, φυλετικά, ταξικά κ.α.), δείχνει το οριακό σημείο που βρίσκονται οι δυτικές κοινωνίες σήμερα. Η αναφορά στις δυτικές κοινωνίες δε γίνεται με τρόπο εν είδη θετικής αναφοράς (που μάλλον προσιδιάζουν περισσότερο σε αστικό μύθο) για τον, κλυδωνιζόμενο σήμερα, δυτικό πολιτισμό, αλλά περισσότερο ως κριτική επί του ατελούς και ελλιπούς εκδημοκρατισμού (ακόμη και στο πλαίσιο της αστικοφιλελεύθερης ρητορείας).
Και αν λέμε ότι ο καπιταλισμός παράγεται και αναπαράγεται μέσα από την πατριαρχία, αυτό συνεπάγεται ότι, όταν ο πρώτος βρίσκεται σε κρίση (ο καπιταλισμός), οι παραδοσιακές δομές (ακόμη και οι νεωτερικές που χαρακτηρίζονται από το λαϊκό, και άρα γι’ αυτό τρόπον τινά παραδοσιακές) βγαίνουν στην επιφάνεια προσπαθώντας να επαναπροσδιορίσουν τα όρια του κοινωνικού. Με άλλα λόγια, όταν όλα κλυδωνίζονται, οι άνθρωποι (κι όταν λέμε άνθρωποι μάλλον νοούμε τα έμφυλα προσδιορισμένα υποκείμενα) καταφεύγουν στη “σιγουριά” των παραδοσιακών δομών και ρόλων. Επισημαίνω ότι το παραδοσιακό δε σχετίζεται με το προνεωτερικό, καθώς οι αφηγήσεις περί εθνικών παραδόσεων είναι προϊόντα της νεωτερικότητας.
Με βάση τα ανωτέρω, αξίζει να γίνει μία αναφορά στο ζήτημα της έμφυλης βίας στην Ισπανία του 21ου αιώνα. Πρόκειται για μία δυτική φιλελεύθερη χώρα, ωστόσο, έχει ένα μεγάλο ενδιαφέρον να εξετάσουμε μέσω των εμπειρικών δεδομένων το ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας και των υψηλών ποσοστών γυναικοκτονιών. Από το 2014 (μεταξύ 2012–2014 παρατηρήθηκε μία μείωση έφυλης βίας) υπάρχει ταχύτατη αύξηση των γυναικοκτονιών και των καταγεγραμμένων περιστατικών γυναικών θυμάτων βίας που σχετίζονται με το φύλο.
Κάποιες εν αρχή διευκρινίσεις
Πριν γίνει αναφορά στα στοιχεία αυτά καθαυτά, θα πρέπει να γίνουν κάποιες διευκρινίσεις. Εν αρχή, θα πρέπει να υπάρξει μία αναφορά στον ευρύ όρο της έμφυλης βίας. Σ’ αυτό τον όρο συμπεριλαμβάνονται όλα τα είδη βίας που σχετίζονται με το φύλο, ωστόσο υπάρχει ένα μεγάλο εύρος. Υπάρχουν οι περιπτώσεις κακοποίησης και ξυλοδαρμού, ο βιασμός, η γυναικοκτονία, η ψυχολογική βία (η οποία είναι και η πιο δύσκολα ανιχνεύσιμη), η βία λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και σαφώς η ενδοοικογενεικαή βία εντός της οποίας μπορεί κάλλιστα να συμβούν όλα τα ανωτέρω «είδη» έμφυλης βίας. Η πηγή είναι η ίδια, η πατριαρχία, ενώ προσωπικά θεωρώ ότι η διάκριση χρησιμεύει τόσο ως προς τη συστηματική μελέτη, όσο και ως προς τον εντοπισμό ενδείξεων και παραγόντων.
Ένα δεύτερο είδος διευκρινήσεων σχετίζεται με τον ισπανικό κοινωνικό σχηματισμό αυτόν καθαυτό. Πρόκειται για μία κοινωνία, που έχει αρκετά παραδοσιακά στοιχεία, ακόμη κι αν δεν είναι εμφανή εκ πρώτης όψεως. Επίσης, μολονότι παρατηρούνται διαφοροποιήσεις ως προς τα μοντέρνα στοιχεία μίας κοινωνίας μεταξύ των διαφορετικών περιοχών της Ισπανίας (ένα κλασικό παράδειγμα είναι οι διαφορές που μπορούν να παρατηρηθούν μεταξύ Καταλονίας και Ανδαλουσίας), αυτό δε συνεπάγεται κι ότι η έμφυλη βία, και κυρίως οι γυναικοκτονίες, εντοπίζονται μόνο σε μία περιοχή. Τα παραδοσιακά στοιχεία, όπως ο θεσμός της βασιλείας μαζί με την κουλτούρα της Καθολικής Εκκλησίας, έχουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μελετηθούν, εν παραλλήλω με την έννοια του machismo. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να γίνει μία ακόμη διευκρίνιση σχετικά με το γεγονός ότι προφανώς ο θεσμός της βασιλείας δεν είναι αποδεκτός από συγκεκριμένες περιφέρειες και επίσης ότι μπορεί να παρατηρηθεί έντονος αντικληρισμός σε κάποιες από αυτές (χαρακτηριστικό παράδειγμα η Καταλονία), ωστόσο, η πατριαρχία φέρει στοιχεία πολλαπλών καταπιέσεων που αναπτύχθηκαν συν τω χρόνω και, συνεπώς, πρόκειται για μία πιο μακροσκοπική ανάλυση του ισπανικού κοινωνικού σχηματισμού, λαμβάνοντας a priori υπόψιν τις εσωτερικές αντιφάσεις του.
Η αγία οικογένεια
Όλες οι καταπιέσεις εντέλει παράγονται και αναπαράγονται εντός του θεσμού της οικογένειας. Η πατριαρχία ως σύστημα σχέσεων που ιεραρχεί, ταξινομεί και, προφανώς, καταπιέζει εδράζεται στη δομή της οικογένειας. Με την έννοια της δομής προσωπικά θεωρώ μπορούμε να εντοπίσουμε με έναν πιο συστηματικό τρόπο τις πολλαπλές καταπιέσεις της πατριαρχίας και το μηχανισμό των έμφυλων σχέσεων εξουσίας.
Η «Αγία Οικογένεια», πέραν το λεκτικού παιγνίου με το αρχιτεκτονικό έργο του Gaudi, μας βοηθάει να διαπιστωθούν πολλά σημεία που ως προς το γιατί η οικογένεια σκοτώνει και, μάλιστα, σε βαθμό κοινωνικού φαινομένου στην Ισπανία (και προφανώς όχι μόνο) στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα. Η «Αγία Οικογένεια» είναι ένα σχήμα που περιλαμβάνει, τόσο την πατριαρχική αναπαράσταση του θεσμού της βασιλείας, όσο και την κουλτούρα μίας καθολικής κοινωνίας. Η βασιλεία από μόνη της είναι η αναπαράσταση του πατριάρχη, με την έννοια του pater familia, εντός της ισπανικής επικράτειας και, όχι μόνο, καθώς ο Ισπανός βασιλιάς χαίρει ιδιαίτερων τιμών και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής και το Μαρόκο (των πρώην αποικιών, εν ολίγοις). Συνάμα, πρόκειται για ένα θεσμό ο οποίος κατάφερε να δημιουργήσει την αίσθηση της συνέχειας του κράτους μετά το θάνατο του Φράνγκο, οι πολιτικοί απόγονοι του οποίου (όπως το ακροδεξιό VOX) ζητούν την άρση των νόμου για την έμφυλη βία.
Θα πρέπει όμως να γίνει λόγος και για τη σημασία της Καθολικής Εκκλησίας στην Ισπανία. Ιστορικά οι σχέσεις του Βατικανού και της παπικής έδρας με την Ισπανία ήταν πολύ στενές και ιδιαίτερες, ήδη από το 15ο αιώνα, οπότε και η Ισπανία παίρνει την κρατική οντότητα που φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Η καθολική εκκλησία σφράγισε τον ισπανικό κοινωνικό σχηματισμό, τόσο στο επίπεδο των έξεων και ηθών, και άρα επιτελέσεων, όσο και στο επίπεδο της δημόσιας αρχής (πολλά κομμάτια της λειτουργίας του κράτους καλύπτονταν από τις λειτουργίες της Καθολικής Εκκλησίας), και, μολονότι μπορεί να είναι οικείο για τον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, εκ πρώτης όψεως, ωστόσο, είναι και αρκετά ξένο για ιστορικούς, κυρίως, λόγους. Για την καθολική κουλτούρα ο γάμος και η οικογένεια συστήνει σκοπό ζωής και μπορεί να γίνει αντιληπτός ο σκοπός αυτός, αν λάβουμε υπόψιν ότι εν γένει η Καθολική Εκκλησία θέτει veto ως προς τη λύση του γάμου (ωστόσο, στην Ισπανία η θεσμοθέτηση του διαζυγίου έγινε εντός του πλαισίου του εκδημοκρατισμού του κράτους μετά το Φράνγκο). Το γεγονός ότι Ακόμη σήμερα δεν επιτρέπεται το χάπι της επόμενης μέρας οφείλεται στην επιρροή αυτής της κουλτούρας, πράγμα που γίνεται εμφανές και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, ως προς την αμφιθυμία των κρατικών οντοτήτων σχετικά με την έκτρωση.
Machismo y Marianismo
Το machismo ως στοιχείο κουλτούρας έχει ένα ενδιαφέρον να συζητηθεί πολλώ δε μάλλον, όταν μιλάμε για την έμφυλη βία. Πέραν κάποιων αναγνώσεων ιπποτικού ιδεώδους στις λατινόφωνες χώρες που σαφώς φέρουν και πάλι στοιχεία έμφυλων καταπιέσεων πρόκειται ουσιαστικά για τον πατριάρχη μου χαρακτηρίζεται από έναν ηγεμονικό ανδρισμό. Ίσως το πιο ενδιαφέρον σημείο, που καταδεικνύει την ιδιαιτερότητα του machismo ως κουλτούρας, είναι το στοιχείο της αρρενωπότητας με μία ταυτόχρονη άρρητη μισογυνική στάση. Μια βασική πτυχή της συσχέτισης του machismo με τη βία είναι η επιρροή του στη συμπεριφορά ενός ατόμου, όταν αυτό καλείται να αποδείξει τη δύναμή του. H δύναμη και το σθένος αναγνωρίζονται ως βασικά συστατικά για το στερεότυπο του μάτσο, μαζί με στοιχεία αλαζονείας, βίας και επιθετικότητας. Προφανώς, το machismo είναι μία κουλτούρα που προβάλει την ομοφοβία, συχνά με πολύ βίαιους τρόπους.
Η διαφορά εξουσίας στη σχέση ανδρών και γυναικών δε δημιουργεί μόνο τον κοινωνικό κανόνα του machismo, αλλά, κατά συνέπεια, δημιουργεί την κοινωνική έννοια του marianismo, δηλαδή μία αναπαράσταση για το πως πρέπει να είναι οι γυναίκες. Το ιδεώδες, εδώ, τοποθετείται στο πρότυπο της Μαρίας, της καθαρότητας, της αγνότητας και της υγείας. Πλέον παρατηρείται κυρίως στις χώρες της Λατινικής Μερικής και τονίζει την τέλεια θηλυκότητα μιας γυναίκας και της παρθενίας της. Έτσι, γίνεται πάλι εμφανές το σχήμα του πατριάρχη του οίκου, από τον οποίο εξαρτάται η «εύθραυστη» γυναίκα, η οποία πρέπει να είναι υποχωρητική και να παραμένει στον ιδιωτικό χώρο.
Τα εμπειρικά δεδομένα
Έχει παρατηρηθεί ότι τα περισσότερα περιστατικά έμφυλης βίας λαμβάνουν χώρα εντός της σχέσης ενός ζευγαριού καθώς και ότι ο θύτης είναι γνωστός ή οικείος στα θύματα. Η βία εγκαθίσταται προοδευτικά στο ζευγάρι. Η κακομεταχείριση των γυναικών συνοδεύεται από το αφήγημα ότι οι γυναίκες είναι οι κύριες υπεύθυνες για την εύρυθμη λειτουργία του γάμου, για τις όποιες δυσλειτουργίες του αλλά και για την αποσόβηση των συγκρούσεων και των καταστάσεων βίας εντός αυτού. Ο κύριος λόγος που καθυστερούν τα θύματα να φύγουν είναι κατά κύριο λόγο ο φόβος των αντιποίνων, καθώς υπάρχουν περιστατικά όπου και μετά τη λύση της σχέσης υπήρξαν επιθέσεις από τους πρώην συντρόφους προς τις πρώην συντρόφους τους. Τέλος σημαντικοί παράγοντες είναι και η οικονομική εξάρτηση και φόβο ότι θα χάσουν τα παιδιά τους.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών της Ισπανία, μεταξύ 2002–2010, μολονότι παρατηρήθηκαν σε κάποιες χρονιές μειώσεις, ο μέσος όρος για κάθε έτος ήταν 64 γυναικοκτονίες από συντρόφους ή πρώην συντρόφους. Μεταξύ 2012–2014 οι καταγεγραμμένες γυναικοκτονίες είναι κατά μέσο όρο 54, το 2015 καταγράφηκαν 60, ενώ το 2016 μειώθηκε ο αριθμός κατά 16, το 2017 καταγράφηκαν 49((https://compromiso.atresmedia.com)), το 2018, ο αριθμός έφτασε τις 97((https://feminicidio.net)(!). Τέλος, ήδη τους πρώτους μήνες του 2019 έχουν καταγραφεί 14((https://feminicidio.net/articulo)) γυναικοκτονίες.
Στα ανωτέρω δεδομένα θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν τρεις ακόμη παράγοντες. Πρώτον, ότι η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικοκτονιών έγινε από σύντροφο ή πρώην σύντροφο των θυμάτων. Δεύτερον, ότι υπάρχουν υψηλά ποσοστά δολοφονιών τέκνων μετά της μητρός τους εντός της οικογενειακής εστίας. Τρίτον, ότι τα ανωτέρω στοιχεία αναφέρονται μόνο στις γυναικοκτονίες, θα πρέπει δηλαδή να λάβουμε υπόψη μας και τα καταγεγραμμένα περιστατικά των άλλων μορφών έμφυλης βίας που ανέρχονται κάποιες χρονιές σε τετραψήφιο αριθμό.
Η αγία οικογένεια, ή έστω η ηγεμονική πρόσληψη των διαπροσωπικών σχέσεων, ως εάν η πατριαρχική δομή της οικογένειας να τις επικαθορίζει (όπως εντέλει συμβαίνει) δολοφονεί. Θα πρέπει κλείνοντας να τονιστεί ότι το φαινόμενο της έμφυλης βίας εντός της οικογενειακής εστίας χαρακτηρίζει όλο και εντονότερα χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.
Υγ: αυτές οι γραμμές τελείωσαν την ημέρα της γυναικοκτονίας από τον πρώην σύζυγο στη Σητεία της Κρήτης.
