Του Θανάση Τυροβολά
πρώτη δημοσίευση: Ιούνιος 2019 | η κιουρί@ | τεύχος 1
Αφορμή γι’ αυτό το κείμενο αποτελούν κάποιες διαλέξεις σχετικές με τη δημογραφία που παρακολούθησα, οι οποίες μου έδωσαν τροφή για σκέψη. Ψάχνοντας τη διεθνή βιβλιογραφία, συνειδητοποίησα πως η (mainstream) δημογραφική επιστήμη/ έρευνα έχει δεχθεί κριτική για την έντονα αποπολιτικοποιημένη και εστιασμένη στα οικονομικά προοπτική της((Riley, N. E.‘Research on gender and demography: limitations and constraints’. Population Research and Policy Review. 1998. 17:6,
Riley, N. E. and McCarthy, J. Demography in the Age of the Postmodern, Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
Sigle, W. ‘Why demography needs (new) theories’ στο Mortelmans, D., Matthijs, K., Alofs, E. και Segaert, B., (επιμ.) Changing Family Dynamics and Demographic Evolution: The Family Kaleidoscope, Edward Elgar Publishing: Cheltenham, 2016.
Williams, J. R. (2010) ‘Doing feminist demography’, International Journal of Social Research Methodology, 13:3, σελ. 197–210.)). Το κείμενο δεν αποσκοπεί ούτε στο να παρουσιάσει προτάσεις πολιτικής για αυτό που αποκαλείται «δημογραφικό πρόβλημα» αλλά ούτε και στο να αποδομήσει συνολικά το ρόλο της επιστήμης της δημογραφίας. Περισσότερο θα προσπαθήσει να καταθέσει κάποιες κριτικές επισημάνσεις και σκέψεις από μια φεμινιστική σκοπιά, προκειμένου να εμπλουτίσει το διάλογο γύρω από ζητήματα δημογραφίας. Σ’ έναν κόσμο, που συνεχώς μεταβάλλεται αλλά παραμένει πατριαρχικός, είναι σημαντικό να βρίσκουμε τα αναλυτικά εργαλεία εκείνα που θα ρίχνουν φως σε αφηγήματα, νόρμες και πολιτικές που φυσιολογικοποιούν κοινωνικές κατασκευές και μας εγκλωβίζουν σε αδιέξοδα διλήμματα.
Τι περιλαμβάνει όμως η δημογραφία ως επιστήμη; Μία από τις σημαντικότερες συμβολές της δημογραφίας είναι η μέτρηση του πληθυσμού, η κατανομή του σε ηλικιακές ομάδες και οι, μέσα από μοντέλα, προβλέψεις του μελλοντικού πληθυσμού μετά από 50–100 χρόνια, όχι μόνο σε απόλυτους αριθμούς αλλά και σε ποσοστά ανά ηλικιακές ομάδες. Η δημογραφία πρόκειται, λοιπόν, για μια επιστήμη που συνομιλεί στενά με τη Στατιστική και έχει έναν αυστηρό ποσοτικοποιημένο, θετικιστικό, και ορθολογικό προσανατολισμό. Συνήθως, δε, βασίζεται σε υποθέσεις (assumptions) που προέρχονται από μια δυτική και νεωτερική ματιά((Williams, J. R. 2010 ο.π.)). Αυτή η προσέγγιση είναι πολύ μακριά από τις φεμινιστικές μεθοδολογίες (μελέτες περιπτώσεων, συνεντεύξεις εις βάθος, αυτό-αναστοχαστικές διαδικασίες) και από τη φεμινιστική αντίληψη που είναι βαθιά πολιτική. Είναι η αγνόηση της εξουσίας/δύναμης (power) και του συγκείμενου (context)((Riley, N. E. (1998) και Sigle, W. (2016) ο.π.)) που διαπερνούν τις έμφυλες σχέσεις, τις ενσώματες πραγματικότητες και τη σεξουλικότητα που κάνει την κυρίαρχη (mainstream) δημογραφία τόσο φεμινιστικά λίγη. Έτσι, επιδρά καταλυτικά στον τρόπο που ορίζονται οι δημογραφικές προκλήσεις και στον τρόπο που κατασκευάζεται το «δημογραφικό πρόβλημα». Συνεπώς, οι λύσεις που προτείνονται και οι πολιτικές που εφαρμόζονται δε μπορούν παρά να μην ανταποκρίνονται στις πολύπλοκες και συχνά γεμάτες αντιφάσεις καθημερινότητες των ανθρώπων. Ο εμπλουτισμός της δημογραφικής έρευνας, με νέες κριτικές και φεμινιστικές θεωρίες και μεθοδολογικά εργαλεία, μπορεί να ανοίξει νέα πεδία και νέες αναζητήσεις και να προσφέρει πολλά στην επιστήμη της δημογραφίας((Sigle, W. (2016) ο.π.)).
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο δείκτης γονιμότητας. Στην Ελλάδα και στην Ευρώπη οι δείκτες γονιμότητας είναι πολύ χαμηλοί, σύμφωνα με δημογραφικές μελέτες κάτω από 2,1 παιδιά ανά γυναίκα, που αποτελεί τον ιδανικό αριθμό για την αναπλήρωση των γενεών και του πληθυσμού σε μια χώρα. Ειδικά τους τελευταίους μήνες κυκλοφορούν διάφορα «προφητικά» και «αποκαλυπτικά» άρθρα((Ενδεικτικά: https://www.cnn.gr/news/ellada/story/160810/dimografiki-vomva-toylaxiston-800-000-ligoteroi-ellines-mexri-to-2035, https://www.in.gr/2018/12/02/greece/washington-post-meta-tin-oikonomiki-krisi-erxetai-dimografiki-krisi/, https://www.iefimerida.gr/news/429134/krisi-kai-dimografiko-2080-i-ellada-tha-ehei-plithysmo-72-ekat-anthropoys )) για τη «ζοφερή» κατάσταση που θα επέλθει στη χώρα μας, λόγω της μείωσης των γεννήσεων και άρα του πληθυσμού χαρακτηρίζοντάς το ως δημογραφική βόμβα/κρίση. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε μοντέλο πρόβλεψης χρησιμοποιεί υποθέσεις εργασίας και κατά συνέπεια αυτές οι προβολές στο μέλλον δεν είναι παρά προβλέψεις. Αν και οι δημογραφικές έρευνες προσπαθούν να πείσουν για την αντικειμενικότητά τους((Για περισσότερα γύρω από το θέμα της «τοποθετημένης γνώσης» (situated knowledge) και της αντικειμενικότητας από μια φεμινιστική σκοπιά, δες και Haraway, D. (1988) ‘Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective’, Feminist Studies, 14:3, σελ. 575-579.)), η φεμινιστική σκέψη και κριτική έχει χρόνια αποδείξει πως δεν υπάρχει αντικειμενικά παραγόμενη γνώση και πως οι ίδιες οι ερευνήτριες (ως υποκείμενα με συγκεκριμένες θέσεις (positionalities), με τα ερευνητικά ερωτήματα που θέτουν και τις μεθοδολογίες που χρησιμοποιούν, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την παραγωγή του αποτελέσματος((Riley, N. E. (1998) και Williams, J. R. (2010) ο.π.)). Συνεπώς στο παράδειγμα του δείκτη γονιμότητας και αναπλήρωσης είναι τα ΜΜΕ, οι δημογράφοι, οι πολιτικοί και άλλοι θεσμοί που κατασκευάζουν την αντίληψη ότι η γονιμότητα είναι «πιο χαμηλή» ή «πολύ υψηλή»((Neyer, G. (2011) ‘Should governments in Europe be more aggressive in pushing for gender equality to raise fertility? The second NO’, Demographic Research, 24:10, σελ. 225-250.).
Ο λόγος που πρέπει να μας ανησυχούν οι προβλέψεις είναι γιατί αυτές χρησιμοποιούνται (ή μπορούν να χρησιμοποιηθούν) εργαλειακά από τους συντηρητικούς κύκλους για μια επίθεση σε δικαιώματα γυναικών ή τα δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας που κατακτήθηκαν (ή διεκδικούνται ακόμα) με αγώνες, όπως, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος, το δικαίωμα στην άμβλωση, το δικαίωμα στην αντισύλληψη, ταυτότητα φύλου, τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια κτλ. Ειδικότερα λόγω της αύξησης των ακροδεξιών, νέο-ναζιστικών και φασιστικών αντανακλαστικών, πρέπει ως φεμινιστικό κίνημα να είμαστε έτοιμες να απαντήσουμε σε μια όξυνση του βιολογικού ντετερμινισμού περί καθορισμένης «γυναικείας αποστολής» (βλέπε μητρότητα) και περί παραδοσιακών μορφών οικογένειας (βλέπε ετερόφυλα στρέιτ ζευγάρια).
Ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα συνδέεται με τη διαθεματικότητα ή διατομεϊκότητα (intersectionality). Η δημογραφία, εστιάζοντας πάρα πολύ (σχεδόν αποκλειστικά) στην ηλικία ως μεταβλητή (π.χ. ηλικιακές ομάδες, 65+, 18–65 παραγωγική ηλικία, ηλικιακή «πυραμίδα») και στο φύλο (άντρες, γυναίκες), δίνει λιγότερη βαρύτητα σε άλλες μεταβλητές όπως η τάξη, ή η φυλή, με αποτέλεσμα οι πληθυσμοί να ομογενοποιούνται σε ηλικιακές ομάδες χωρίς ταξικά και φυλετικά χαρακτηριστικά. Αυτό οδηγεί σε απλουστευμένες γενικεύσεις και στερεοτυπικές εκφράσεις για «νέους/ες» και «ηλικιωμένους/ες» με συγκεκριμένους τρόπους ζωής, που φυσικά δεν ισχύουν καθολικά, καθώς οι άνθρωποι ξεκινάνε από διαφορετικές αφετηρίες, ούτε όμως και οικουμενικά καθώς επηρεάζονται από το χωρο-χρονικό συγκείμενο. Ή ακόμα για εκφράσεις όπως «πολιτικές φιλικές προς τις γυναίκες», χωρίς τον απαραίτητο αναστοχασμό για το ποιες γυναίκες εννοούμε (ταξικά και φυλετικά χαρακτηριστικά), καθώς οι πολιτικές δεν μπορούν να αφορούν καθολικά τις γυναίκες((Sigle, W. (2016) ο.π)). Συνεπώς, ο περαιτέρω εμπλουτισμός της δημογραφίας με άλλες επιστήμες σε ένα διεπιστημονικό (interdisciplinary) πλαίσιο (π.χ. ανθρωπολογία, κοινωνιολογία) και με αναλυτικές έννοιες και εργαλεία, όπως αυτό της διαθεματικότητας/διατομεϊκότητας((Για περισσότερα γύρω από τη συμβολή της διαθεματικότητας στη δημογραφική έρευνα, δες και Sigle,2016)), κρίνεται αναγκαίος.
Αξίζει να αναφερθεί πως η δημογραφία, καθώς μελετά τις εξελίξεις του πληθυσμού και κάνει συγκρίσεις, οι κλίμακες ανάλυσής της είναι κυρίως τα κράτη. Είναι εμφανές πως το θέμα της κλίμακας παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον καθώς ακριβώς, επειδή η κλίμακα ανάλυσης είναι το έθνος–κράτος, μια κοινωνική κατασκευή που φυσικοποιείται μέσα από τις κυρίαρχες ιστορικές αφηγήσεις και σύμβολα, το «δημογραφικό πρόβλημα» κατασκευάζεται με όρους εθνικούς και πατριωτικούς. Με την άνοδο της ακροδεξιάς και του νεοφασισμού είναι επικίνδυνο η συζήτηση για το «δημογραφικό πρόβλημα» να καταλήξει σε ενίσχυση εθνικιστικών δυναμικών. Αξιοποιώντας, έτσι, τα «αντικειμενικά» και «μη πολιτικά» δημογραφικά στοιχεία, επαναπολιτικοποιείται η δημογραφία προς όφελος μια αντι-μεταναστευτικής ρητορικής και ατζέντας, ενώ μέρος του πολιτικού κόσμου, που ανήκει στο «προοδευτικό τόξο», βλέπει τη μετανάστευση εργαλειακά για αύξηση του εργατικού δυναμικού και στήριξη των ασφαλιστικών ταμείων, προωθώντας αντιλήψεις περί καλής–χρήσιμης και κακής–μη χρήσιμης μετανάστευσης.
Ένα μικρό σχόλιο για την κοινωνικά κατασκευασμένη κατηγορία που αποκαλείται «τρίτη ηλικία» ολοκληρώνει τις σκέψεις μου. Με τη δημογραφική γήρανση και την αύξηση των ηλικιωμένων–συνταξιούχων, σε σχέση πάντα με τις νεότερες γενιές που εν δυνάμει ανήκουν στο εργατικό δυναμικό, να αποτελεί μια από τις βασικότερες προκλήσεις της Ευρώπης και της Ελλάδας, σύμφωνα με τα κυρίαρχα μέσα, έχει σημασία να είμαστε σε εγρήγορση και ενάντια στις νέο-φιλελεύθερες προσταγές που προωθούν τον ατομικισμό, την ανεξαρτησία (independence) και τον ηθικό κυνισμό, και ν’ αντιτάξουμε τη διαγεναική ισότητα και αλληλεγγύη και την αξία της αμοιβαιότητας και αλληλεξάρτησης (interdependence)((Για περισσότερα δες και Robertson, A. (1997) ‘Beyond Apocalyptic Demography: Towards a Moral Economy of Interdependence’, Ageing and Society, 17, σελ. 425–446.)). Εγκλωβισμένοι σε ποσοτικούς δείκτες, όπως ο δείκτης εργαζόμενες/συνταξιούχοι, και χωρίς να ασκείται κριτική και στο κυρίαρχο καπιταλιστικό μοντέλο της άνισης κατανομής των πόρων αλλά και στην οικονομική πλευρά της δημογραφίας, οι επιλογές που προτείνονται είναι άκρως τεχνοκρατικές όπως: η ιδιωτική ασφάλιση, η αύξηση των ορίων ηλικίας, η μείωση των συντάξεων και η μείωση των ιατροφαρμακευτικών και ασφαλιστικών παροχών για τις εργαζόμενες. Πιστεύω πως οι πόροι υπάρχουν για να ζήσουμε σε κοινωνίες/κοινότητες που θα βασίζονται στις αρχές της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης και της ισότητας και οι οποίες θα σέβονται τα δικαιώματά μας, τα σώματά μας και τις επιλογές μας.
Χρειαζόμαστε μια κριτική, πολιτική δημογραφία που θα εμπεριέχει τις φεμινιστικές και αποικιακές κριτικές στις ιμπεριαλιστικές και πατριαρχικές λογικές της ιστορίας της δημογραφίας((Robbins, P. και Smith, S. H. (2017) ‘Baby bust: Towards political demography’, Progress in Human Geography, 41:2, σελ. 199–219.)). Ενάντια σε «αντικειμενικά αποδεδειγμένες» βεβαιότητες, πολιτικές που μας αποκλείουν και μας περιθωριοποιούν, και ταξινομητικές και άρα κανονικοποιητικές διαδικασίες, οφείλουμε να συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε τη φεμινιστική σκέψη για να θέτουμε τα κρίσιμα ερωτήματα και να διεκδικούμε το χώρο που μας αναλογεί στην παραγωγή γνώσης.
