Εισαγωγή – Επιμέλεια: Αλίκη Κοσυφολόγου
H πανδημία του Covid-19 δεν είναι αποκύημα κάποιας δυστοπικής μυθοπλασίας. Η παγκόσμια υγειονομική κρίση αποκάλυψε με τον πιο δραματικό τρόπο τους όρους και τις προϋποθέσεις στη βάση των οποίων αρθρώνονται και σύγχρονες ταξικές, έμφυλες και φυλετικές σχέσεις εξουσίας. Ο περιορισμός της πρόσβασης στις δομές υγείας και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και η επιδείνωση των εργασιακών σχέσεων – με τις απολύσεις, τις αυθαίρετες μειώσεις μισθών και τη θεσμοθετημένη εκ περιτροπής εργασία- είναι όψεις μιας διαρκούς κοινωνικής και οικονομικής κρίσης και συμβάλλουν στην διατήρηση και αναπαραγωγή ενός άνισου κοινωνικού καταμερισμού που θεμελιώνεται στη βία και στην εκμετάλλευση.
Μέσα σε αυτή τη συνθήκη, δεν είναι παράδοξο που η εργασία της φροντίδας αν και «αναγκαία»[i] απαξιώθηκε κι άλλο, ενώ ο επιβεβλημένος για υγειονομικούς λόγους περιορισμός στο σπίτι συνέβαλε στην αναβίωση μορφών παραδοσιακού έμφυλου καταμερισμού με αρκετές γυναίκες να εκπληρώνουν τον ρόλο των προνομιακών φροντιστριών. Επιπλέον, υπάρχουν πλέον αρκετές ενδείξεις και στοιχεία[ii] ότι κατά την περίοδο της καραντίνας το φαινόμενο της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας οξύνθηκε, εκθέτοντας σε ακόμη μεγαλύτερους κινδύνους σωματικούς και ψυχολογικούς τις υποκειμενικότητες που την υφίστανται.
Η υγειονομική κρίση ενίσχυσε επίσης, κυρίαρχες ανισότητες και αποκλεισμούς. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας ο θεσμικός και κοινωνικός ρατσισμός σε βάρος των αναπήρων[iii]* και των ασθενών πήρε τη μορφή της «προστασίας» τους. Στην πραγματικότητα όμως αυτή η «προστασία» και η επιταγή του «αναγκαίου» περιορισμού των ασθενών στο σπίτι, απέδωσε μια νέα συμβολική και θεσμική νομιμοποιήση στον κοινωνικό αποκλεισμό τους με βιολογικούς – σωματικούς όρους. Ταυτόχρονα, η πανδημία έγινε εφαλτήριο για περισσότερο και πιο νομιμοποιημένο τυπικά και συμβολικά φυλετικό ρατσισμό, στοχόποιηση με φυλετικούς όρους (racial profiling) αλλά και εμβάθυνση των αντιμεταναστευτικών πολιτικών. Ενδεικτικό μόνο είναι, ότι οι διαμένοντες και διαμένουσες σε προσφυγικούς καταυλισμούς και hοt spots αντιμετωπίζουν διαρκώς νέους περιορισμούς και υφίστανται υγειονομικό ρατσισμό –το Lockdown για τους διαμένοντες και τις διαμένουσες σε δομές Υποδοχής και Ταυτοποιήσης παρατάθηκε μέχρι τις 7 Ιουνίου –την ίδια στιγμή που εκατοντάδες εξ αυτών απειλούνται με εξώσεις, αστεγία ή επαναπροωθήσεις.
Όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό με την ελάχιστα καθησυχαστική επιστροφή στην καθημερινότητα των πολλών ταχυτήτων και των πολλαπλών αντιθέσεων, μας φέρνουν αντιμέτωπες με απαιτητικά ερωτήματα. Πώς θα υπερασπιστούμε τη βιώσιμη ζωή και την υγεία που βρίσκονται διαρκώς απειλούμενες όσο οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες μεγαλώνουν και το περιβάλλον εμπορευματοποιείται και καταστρέφεται; Aλλά και πώς θα γίνει να μην συμβιβαστούμε με μια πολιτική στρατηγική που διακρίνει μονοδιάστατα μεταξύ κυρίαρχων και δευτερευουσών αντιθέσεων και που αντιμετωπίζει τα φαινόμενα περιστολής των κοινωνικών δικαιωμάτων, των αναδυόμενων νέων μορφών της επιτήρησης, τη θεσμική βία και τον κοινωνικό συντηρητισμό ως ζητήματα «ήσσονος αξίας»;
Το τελευταίο διάστημα έχει παραχθεί πλούσιος λόγος αναφορικά με την πανδημία και τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και ψυχολογικές προεκτάσεις της. Το παρόν ένθετο επιδιώκει να φωτίσει ορισμένες όψεις αυτής της σύνθετης κοινωνικής εμπειρίας, όχι ως φράγματα και σημεία στον χρόνο αλλά ως αναπόσπαστα μέρη μιας εν εξελίξει κοινωνικής διεργασίας και του αντίκτυπου της σε ένα σύστημα που θεμελιώνεται στην εκμετάλλευση και την ταξική, έμφυλη και φυλετική βία. Τα προβλήματα και οι ανάγκες διαφέρουν όμως αυτή η πολυπλοκότητα κάνει ακόμη πιο επιτακτική την αναζήτηση κοινών λύσεων και τη δημιουργία κοινοτήτων. Στο πλαίσιο αυτό ο διάλογος, η καταγραφή των αφηγήσεων και των εμπειριών αποτελούν αφορμές για προβληματισμό, βαθύτερη σκέψη και για έμπνευση.
“Οι έμφυλες όψεις της πανδημίας: Νέες πολιτικές εμπειρίες και συμπεράσματα“, Συνεντεύξεις – μετάφραση – επιμέλεια: Ελιάνα Καναβέλη
Η Ελιάνα Καναβέλη συνομίλησε με αγωνίστριες από την Ιταλία και τη Γερμανία, οι οποίες μοιράζονται εμπειρίες, σκέψεις και πολιτικά συμπεράσματα από την περίοδο που προηγήθηκε.
Συζήτηση με τη Vittoria από την φεμινιστική ομάδα FEM.IN. Cosentine in lotta που δραστηριοποιείται στην πόλη Cosenza στην Italy.
–Ελιάνα Καναβέλη: Πώς έχει επηρεάσει η πανδημία και η καραντίνα τη ζωή σας από τη σκοπιά του φύλου; Μπορείτε να δώσετε μερικά παραδείγματα σχετικά με τη χώρα σας;
Vittoria: Η καραντίνα έχει εμφανίσει όλα τα κοινωνικά και οικονομικά όρια της κοινωνίας μας. Ξαφνικά, η οργάνωση των οικογενειών μας, του συστήματος υγείας μας, της πολιτικής ευημερίας αποκαλύφθηκε ότι δεν ήταν δίκαιη. Στην πραγματικότητα, οι επίσημοι και τα ανεπίσημοι θεσμοί βασίζονταν πάντοτε στην αναπαραγωγική εργασία που γίνεται δωρεάν από τις γυναίκες. Κατά τη διάρκεια του lockdown, αυτή η κατάσταση επιδεινώθηκε: τα παιδιά δεν φοιτούσαν στο σχολείο. οι ηλικιωμένοι χρειάζονταν πολύ περισσότερη φροντίδα από το συνηθισμένο και τις περισσότερες φορές οι γυναίκες κλήθηκαν να φροντίζουν αυτούς τους ανθρώπους παρέχοντας μια ιδιαίτερα απαιτητική εργασία φροντίδας. Από την άλλη πλευρά, η έμφυλη βία έχει αυξηθεί σημαντικά. Τα σπίτια, για πολλές γυναίκες και non-binary άτομα μετατράπηκαν σε φυλακές. Η αναζήτηση υποστήριξης και διαφυγής από έναν βίαιο σύντροφο αποδείχθηκε μια πολύ δύσκολη διαδικασία για τις περισσότερες από αυτές. Επιπλέον, πολλές από εμάς έπρεπε να αντιμετωπίσουμε πολλά οικονομικά ζητήματα. Στη νότια Ιταλία εκείνοι που εργάζονταν χωρίς μόνιμη σύμβαση εργασίας έχασαν οποιοδήποτε είδος εισοδήματος και δεν είναι μυστικό ότι οι λιγότερο επιδοτούμενοι εργαζόμενοι είναι οι γυναίκες και ιδιαίτερα οι γυναίκες μετανάστριες.
EK: Τι είδους αντίσταση εμφανίστηκε κατά την περίοδο της καραντίνας;
V: Η αντίστασή μας ήταν αρχικά να δημιουργήσουμε δίκτυα μεταξύ κατηγοριών ατόμων που χρειάζονται περισσότερη υποστήριξη. Δημιουργήσαμε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων από διαφορετικές συλλογικότητες της πόλης για τη διανομή τροφίμων και φαρμάκων. Ετοιμάσαμε και παραδώσαμε περισσότερα από 500 ζεστά γεύματα κάθε βράδυ για τρεις μήνες. Συλλέξαμε πολλά ταμπόν και σερβιέτες για γυναίκες που δεν μπορούσαν να αντέξουν το κόστος αγοράς τους. Στη Ρώμη, κάποιες φεμινίστριες συντρόφισσες τοποθέτησαν μέσα σε συσκευασίες ταμπόν κρυφά μηνύματα με πληροφορίες και επαφές για όσες είχαν υποστεί ενδοοικογενειακή βία. Φροντίσαμε επίσης για τα θέματα επικοινωνίας. Τα κυρίαρχα ΜΜΕ αντιμετώπισαν την κατάσταση έκτακτης ανάγκης από μια φιλελεύθερη καπιταλιστική άποψη, οπότε αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε ένα ραδιοφωνικό περιοδικό και ομάδες whatsapp με χιλιάδες επαφές για ενημέρωση ατόμων από την πόλη μας για τα άλλα πρόσωπα της έκτακτης ανάγκης από μια κριτική σκοπιά. Τέλος, δημιουργήσαμε μια τηλεφωνική γραμμή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης για αυτές που είχαν ανάγκη.
ΕΚ: Σκέψεις για τη ζωή μετά την καραντίνα: νέες δυσκολίες, αγώνες και δυνατότητες.
V: Το κοινωνικό και οικονομικό σύστημα στο οποίο ζούμε δεν είναι βιώσιμο χωρίς την εκμετάλλευση και την υποτίμηση ορισμένων κατηγοριών ανθρώπων, που είναι στην πραγματικότητα η πλειοψηφία. Το σύστημα υγείας, για παράδειγμα, τις τελευταίες δεκαετίες ιδιωτικοποιήθηκε όλο και περισσότερο, θέτοντας το κέρδος ως προτεραιότητα. Κατά τη διάρκεια αυτής της έκτακτης ανάγκης, για τους περισσότερους ανθρώπους κατέστη σαφές ότι αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα μη ισότιμο σύστημα δημόσιας υγείας και αυτή η συνειδητοποίηση είναι κάτι στο οποίο πρέπει να λειτουργούν τα κινήματα, και ειδικά το φεμινιστικό κίνημα. Τα ζητήματα εργασίας και εισοδήματος έγιναν πολύ σημαντικά και πρέπει να τονίσουμε το γεγονός ότι δεν πρόκειται να πληρώσουμε εμείς την κρίση. –
ΕΚ: Πώς είναι η επιστροφή στη «φυσιολογική» ζωή, εάν υπάρχει κάτι τέτοιο;
Δεν μπορούμε να δεχτούμε να επιστρέψουμε στην κανονική ζωή, γιατί για τους περισσότερους από μας η κανονικότητα σημαίνει καταπίεση και εκμετάλλευση. Γνωρίζουμε ότι στο τέλος αυτής της κρίσης, αυτές που ήταν περισσότερο ευάλωτες θα εμφανιστούν με περισσότερα προβλήματα από πριν, καθώς γνωρίζουμε ότι μια μικρή μειοψηφία της κοινωνίας μας κατάφερε να βγάλει κέρδος από αυτήν την κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Αυτή η κατάσταση πρέπει να μας κάνει πολύ πιο ενήμερους για τις δυναμικές που κάνουν αυτές τις κοινωνικές αδικίες δυνατό να πολεμηθούν και να αλλάξουν την κατάσταση.
Συζήτηση με την Anna και τον Otto από τη φεμινιστική ομάδα εργασίας του TOP B3RLIN, μέρος Beyond Europe, Αντιεξουσιαστική πλατφόρμα κατά του καπιταλισμού.
ΕΚ: Πώς έχει επηρεάσει η πανδημία και η καραντίνα την ζωή σας από τη σκοπιά του φύλου; Μπορείτε να δώσετε μερικά παραδείγματα σχετικά με τη χώρα σας;
Η κατάσταση στο πλαίσιο του Covid-19 και ο τρόπος με τον οποίο επηρεάστηκαν οι ζωές μας από τα μέτρα lockdown, μας φαίνεται σαν κλιμάκωση της συνεχιζόμενης κρίσης της κοινωνικής αναπαραγωγής που αντιμετωπίζαμε και πιο πριν και πιθανότατα και μετά την πανδημία – αυτή η καπιταλιστική πραγματικότητα που είναι ευρέως αντιληπτή ως κανονικότητα.Πολλοί αγώνες στους οποίους συμμετείχαν οι γυναίκες[1] εδώ και αιώνες γίνονται πιο επίκαιροι τώρα παρά ποτέ. Η Γερμανία, για παράδειγμα, έχει τη φήμη ότι διαθέτει φιλελεύθερους νόμους σχετικά με την ισότητα των φύλων. Αλλά, είναι αλήθεια αυτό όταν πρόκειται για υπαρξιακές ερωτήσεις, όπως ίσοι μισθοί και ζωή μέσα στις οικογένειες; Το χάσμα στις αμοιβές των δύο φύλων στη Γερμανία δεν είναι μικρότερο από 21%, πράγμα που σημαίνει ότι οι γυναίκες* κερδίζουν κατά 21% λιγότερο από τον άνδρα κατά μέσο όρο.Εργασίες όπως η νοσηλευτική, η εκπαίδευση ή η καθαριότητα έχουν μια μακρά παράδοση χαμηλού επιπέδου και χαμηλής αμοιβής. Αυτό οφείλεται επίσης στο γεγονός ότι αυτά τα επαγγέλματα γίνονται ευρέως αντιληπτά ως «γυναικεία» επαγγέλματα που ανήκουν κατά κάποιο τρόπο στη σφαίρα του νοικοκυριού και θα έπρεπε, ας το παραδεχτούμε, να εξασκούνται από γυναίκες, μητέρες και αδελφές από καθαρή αγάπη και χωρίς οποιαδήποτε ανάγκη αποζημίωσης.
Εδώ και πολλά χρόνια, οι εργαζόμενοι αυτών των τομέων εργασίας, κυρίως γυναίκες* και μετανάστες, αγωνίζονται να λάβουν την εκτίμηση και τους μισθούς που αξίζουν για τη σκληρή τους εργασία. Πραγματοποιήθηκαν απεργίες και συγκεντρώσεις. Ωστόσο, η υποστήριξη των συνδικάτων δεν ήταν αρκετά ισχυρή και γενικά είναι δύσκολο ν’ απεργήσεις σε τομείς εργασίας που φέρουν το βάρος της ευθύνης για πολλές ζωές.Κατά τη διάρκεια της πανδημίας έχει γίνει πιο εμφανές από ποτέ ότι εμείς ως κοινωνία απογοητεύσαμε τους ανθρώπους που εργάζονται στο σύστημα υγείας και περίθαλψης για πάρα πολύ καιρό. Η ξαφνική αναγνώριση της συνάφειας του «να εργάζεσαι με τους ανθρώπους» εμφανίστηκε στο δημόσιο διάλογο.Επιτέλους! Κάποιος μπήκε στον πειρασμό να σκεφτεί.Όμως, μετά το χειροκρότημα στα μπαλκόνια και τα γελοία χρηματικά μπόνους, δεν έχουν μείνει πολλά από τη νέα κοινωνική στροφή. Αντίθετα: Η απαίσια ιδέα προέκυψε ότι οι εργαζόμενοι από χώρες με χαμηλούς μισθούς, για παράδειγμα από το Μεξικό και τη Βραζιλία, πρέπει να προσληφθούν για να εργαστούν στον τομέα της φροντίδας στη Γερμανία.
Ιδέες όπως αυτές ακολουθούν τη λογική του κεφαλαίου, ότι υπάρχουν πάντα φτωχοί άνθρωποι που βρίσκονται κάπου αλλού στον κόσμο και που μπορούν να αξιοποιηθούν ακόμη πιο αποτελεσματικά.Επιπλέον, η κοινωνική απόσταση, η απαγόρευση της κυκλοφορίας και το κλείσιμο των νηπιαγωγείων και των σχολείων αυξάνουν την ποσότητα της αναπαραγωγικής εργασίας που πρέπει να γίνει στην ιδιωτική σφαίρα, εντός των οικογενειών, πίσω από κλειστές πόρτες. Αυτή η κατάσταση είναι αγχωτική για όλους, αλλά πλήττει κυρίως τις γυναίκες * ιδιαίτερα σκληρά: Η εκπαίδευση στο σπίτι και η φροντίδα των προβλημάτων των αγαπημένων τους είναι καθήκοντα που συνήθως εκτελούνται από αυτές.Έχει αναφερθεί ότι υπάρχει αύξηση των ασθενειών που σχετίζονται με την εξάντληση και εξουθένωση των γυναικών* μετά την εφαρμογή των μέτρων κλειδώματος στη Γερμανία.Οι ανύπαντρες μητέρες* και οι γυναίκες * από επισφαλή περιβάλλοντα επηρεάζονται περισσότερο από όλες αυτές τις δυσκολίες, φυσικά.Το αυξανόμενο ποσοστό ενδοοικογενειακής βίας από την εφαρμογή των μέτρων κλειδώματος είναι ένα άλλο θλιβερό σημάδι για τη ριζοσπαστικοποίηση του συνεχιζόμενου μισογυνισμού στην κοινωνία μας. Η οικονομική και συναισθηματική εξάρτηση γίνονται πιο ορατά. Όπως μια εικόνα σε μια κάρτα από τη δεκαετία του 1950.
[1] Παρόλο που αναγνωρίζουμε ότι οι κατηγορίες φύλων «θηλυκό» και «αρσενικό» είναι κοινωνικές κατασκευές που επικρίνουμε βαθιά, η δυαδικότητα των φύλων και οι «φυσικές» αποδόσεις της είναι μια πραγματικότητα σε αυτήν την κοινωνία που αντιμετωπίζουμε καθημερινά. Εξαιτίας αυτού χρησιμοποιούμε όρους όπως “γυναίκες”, “άνδρες” κ.λπ., αλλά τους επισημαίνουμε με αστερίσκο (*).
ΕΚ : Τι είδους αντίσταση εμφανίστηκε κατά την περίοδο της καραντίνας;
Α – Ο : Ήταν πολύ ενισχυτικό να δούμε πώς το κίνημα βρήκε ακόμη τις ρωγμές στον τοίχο και κατάφερε να οργανώσει διαμαρτυρίες. Όπως η συμβολική τοποθέτηση παπουτσιών σε πολλές πόλεις της Γερμανίας για να διαμαρτυρηθούν για τους ανθρώπους που έχουν μείνει πίσω σε στρατόπεδα όπως η Μοριά στην Ελλάδα ή αλλού (#leavenoonebehind).Πραγματοποιήθηκαν πολλές δράσεις, όπως η τοποθέτηση αφισών και μπάνερ στους δρόμους σε μεγάλες ποσότητες για την ευαισθητοποίηση για φεμινιστικά και άλλα πολιτικά θέματα. Λόγω του κλειδώματος υπήρχαν λιγότερες εμπορικές αφίσες, έτσι η πολιτική διαμαρτυρία στα τείχη των πόλεων έγινε πιο ορατή. Τα ξενοδοχεία που ήταν προσωρινά κενά λόγω του lockdown έχουν καταληφθεί για να δείξουν ότι υπάρχει πολύς χώρος για να φιλοξενηθούν άτομα που δεν έχουν στέγαση.Επιπλέον, υπάρχουν πολλές νέες πρωτοβουλίες που προσπαθούν να ασκήσουν αλληλεγγύη σε επίπεδο γειτονιάς ή ακόμα και πέρα από αυτό και τονίζοντας έτσι τη σημασία της συλλογικής οργάνωσης.
ΕΚ: Πώς είναι η επιστροφή στη «φυσιολογική» ζωή, εάν υπάρχει κάτι τέτοιο;
Α. – Ο: Αρνούμαστε να επιστρέψουμε στη λεγόμενη κανονικότητα. Και είμαστε σίγουροι ότι η κατάσταση αυξάνει τη συνείδηση για τον σκοπό μας μεταξύ των ανθρώπων.Η αυτοοργανωμένη αλληλεγγύη πέρα από τις κρατικές δομές είναι πολλά υποσχόμενη αυτή τη στιγμή.
ΕΚ: Σκέψεις για τη ζωή μετά την καραντίνα: νέες δυσκολίες, αγώνες και δυνατότητες.
Α – Ο : Μια ευκαιρία που μπορεί να φανεί μέσα στην τρέχουσα κατάσταση έγκειται στην ευκαιρία να ενωθεί η φεμινιστική και η εργατική πάλη και να διαμορφωθεί μια φεμινιστική ταξική πολιτική.Μόνο η κατάργηση του καπιταλισμού και της πατριαρχίας, και συνεπώς η κατάργηση του διαχωρισμού μεταξύ της ιδιωτικής σφαίρας της αναπαραγωγικής εργασίας και της δημόσιας σφαίρας της παραγωγικής εργασίας, στην πραγματικότητα θα φτάσει στη ρίζα του προβλήματος.Ωστόσο, αυτή δεν είναι μια νέα ιδέα. Οι φεμινίστριες όπως η Silvia Federici, με πολιτικές εκστρατείες όπως «μισθοί για οικιακές εργασίες», έχουν φέρει το θέμα στην επιφάνεια ήδη από τη δεκαετία του 1970. Το γεγονός ότι εξακολουθούμε να συζητάμε για τα ίδια θέματα σχεδόν 50 χρόνια δείχνει πόσο αλληλένδετα είναι η ανισότητα των φύλων και ο καπιταλισμός. Δεν μπορούμε απλά να απαλλαγούμε από το ένα χωρίς να απαλλαγούμε από το άλλο, ταυτόχρονα. Πιστεύουμε όμως ότι είναι δυνατή μια καλύτερη αναπαραγωγή. Ας φτάσουμε σε αυτό.
Σημειώσεις (από την εισαγωγή).
[i] Μέσα στην πανδημία χρησιμοποιήθηκε αρκετά ο όρος «αναγκαίοι εργαζόμενοι» (essential workers) που αναφέρεται σε όλους όσοι συνέχισαν να εργάζονται μέσα στην καραντίνα, όπως οι εργαζόμενες και εργαζόμενοι στον χώρο της υγείας, της κοινωνικής φροντίδας, της καθαριότητας, των μεταφορών κα. Πρόκειται για επαγγέλματα που έχουν πράγματι «αναγκαίο» χαρακτήρα, αλλά συχνά είναι υποαμειβόμενα και ασκούνται σε επισφαλείς συνθήκες.
[ii] Η έκθεση των UNDP για την οξυμμένη εκδήλωση των μορφών έμφυλης βιας κατά τη περίοδο της καραντίνας επιβεβαιώνει αυτή την υπόθεση. Gender Based Violence and Covid-19, UNDP Brief, 11.05.2020, διαθέσιμο: https://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/womens-empowerment/gender-based-violence-and-covid-19.html
[iii] Η αγγλική λέξη ableism είναι αρκετά εύστοχη εν προκειμένω καθώς όχι μόνο συνοψίζει το πλέγμα των μορφών κοινωνικού ρατσισμού που υφίστανται τα άτομα με αναπηρία και προβλήματα υγείας αλλά και γιατί εστιάζει στην ιδεολογική και πολιτική του προέλευση.
